ТАМАТАМ

Автобус сакълап тургъан жерибизде танышым бир тиширыу бла саламлашды. Жыл саны эллиден атлагъан, жарыкъ мангылайлы адам. Арада эки-юч такъыйкъа озгъан болур эди, бизни къатыбызгъа бир эр киши келди да, ол да бизни бла жарыкъ саламлашды. Нёгерим шуёху, танышы кёп болгъан, тенглик, жууукълукъ да жюрюте билген адамды да, сейир этмедим. Ол эр кишини уа таныдым.

– Эки такъыйкъа алгъа жетсенг а былайгъа! – деди нёгерим  аны бла саламлашып айырылгъандан сора.

– Нек айтаса алай? – деп, сейирсинип сордум.

– Ол биягъында бизни бла саламлашып ётген тиширыу муну сюйгени эди. Экиси да тюбеселе эди деп, андан айтама. Бир жерде ёсгенбиз бу жаш бла, бир тийреде. Сабийлигибиз, жаш заманыбыз да бирге ётгенди. Кёп тасхасын билеме.

Нёгерими ол айтхан сёзлери жюрегиме тюйрелип къалып, унутулмай тура кёре эдим. Ишими алышып, жангы жерге кёчгенимде, таматам биз ол кюн автобус сакълагъан жерде нёгерим бла, мени бла да жарыкъ саламлашхан жаш болгъанын билдим. Аны юсюнден бютюнда кёп биллигим келди. Аламат адам эди ол, аламат тамата – ёре къуллукъ излемеген, ишчилери бирча намыс берген, хурмет этген, ачы сёз бла кишини къыйнамагъан. Теренден къарап айтханда, къуллукъну келирин–кетерин да билген, адамлыгъын сакълагъан.

Бир кере, айырыула баргъан заманда, бизге тангнга дери бирге ишлерге тюшдю. Танг ата, къагъытларыбызны да тап жыйып, санап, ким – алайда, ким – былайда къалкъыгъанда, чай ичерге олтуруп, кёп ушакъ этген эдик. Нёгерими жангыз жашчыгъы болгъанын биле эдим. Аны юсюнден сордум. Олсагъат таматамы бети жарыды, алай, таулу адетни сакълагъандан болур, кёп хапар а айтмады.

– Жангызмыды? – деп сордум.

Таматам, бир кесек тынгылап:

– Угъай, – деди. – Эгечи да барды. Ол аны билмейди ансы.

– Къалай билмейди?

– Мени болумсузлугъумдан. Айталмайма аны юсюнден анга. Айталлыкъ да болмам.

Ушакъ нёгерим терезеге къарап кёп турду. Ким биледи, ол сагъышларын мияланы ары жанына жиберирге кюреше болур эди, ала уа, къайтып, кеслерин анга ата эдиле. Кечени къарангылыгъы аланы алыргъа сюймегенденми, иелери кеси жиберирге артыкъ таукел болмагъанданмы, башха сылтау бламы, билмейме.

– Жаш заманымда бир къызны сюйген эдим. Кесибизни элибизден. Сюйген эдим десем да… энтта да унутмагъанма. Унутхан да къалай этгин… Армиядан къайтып, шахарда окъуугъа киреме. Эки жылдан ол мен кёз къаратхан къыз да киреди окъуугъа. Бир факультетде, бир жерде эдик да, тюз солур кезиу жетгенлей, тюбей эдик. Ол библиотекада болса, бирде аллына бара эдим, бирде, фатарына келип, нёгерлеринден да уялмай, сакълай эдим. Къачан, ким бла келеди деп, жюрегими тынчайталмай… Алай… буйрукъ болмаса, не да болсун.

Таматам, тютюн чыгъарып, аны узун бармакълары бла бир кесек ууду да, къабындырды. Сора андан ары айтды хапарын:

– Биргеме окъугъан бир къыз эрттеден да эс бёлюп айлана эди манга. Шахарда жашагъан, юйю-кюню болгъан къыз, анасы да – къуллукъчу. Ол жюрегиме хычыуун кёрюне эди. Алай аны юсюнде башха умутларым а жокъ эдиле. Бир къауум нёгерибизни юйюне чакъыра, жубандыра, сыйлай турду. Мени бек сейирсиндирген а – аланы уллу библиотекалары. Ары барсам, мени китапладан айыргъан къыйын эди. Алагъа алдана, ол къызны юйюне бара–кете турдум. Жашлыкъ не да этдиреди. Бютюнда терс ишле. «Сабийим боллукъду. Мени алмасанг, тутдурама, жойдурама, партиядан къыстатама», – деп тохтады ол адам. Созуп да кюрешдим, болмады. Аны сюйгениме къалай айтыргъа билмей иги кесекни турдум. Айтама деп барсам, къыйнаргъа кёзюм къыймай, аны жарыкълыгъын ёчюлтюрге къоркъа. Алай сёз жерни тюбю бла жюрюйдю. «Мен былай эшитгенме», – деди бир тюбегенибизде кеси. «Ётюрюкдю», – дедим. Нек айтдым? Бюгюн да билмейме. Адамны ёлюр чагъы сегиз кере келеди дейдиле. Жетисинден къутулургъа болады, сегизинчиден а – угъай. Баям, ол кюн бир кере ёлген эдим мен. Кеси кесиме этген айыпдан.

Адамны жибермеген затла бардыла – бет излетген такъыйкъала. Ма бюгюн башына акъ ургъан киши жашлыгъында этген жангылычларындан, кёлсюзлюгюнден кюе эди, мени жанымда олтуруп. Аны не бла жапсарыргъа билмей, тынгылай эдим мен.

– Къарачы, ай, атылып къалгъан киштик бала кибик, мудахды, – деп къошду нек эсе да ол.

Сора биягъы тынгылады. «Мени айгъа къаратып, эс жыяргъа кюреше болур», – деп келди кёлюме.

– Артда уа тюбеялмай турдум. Тели болуп къала эдим. Къалай да чыдадым? Тынчлыкълы тюйюлдю жашауум. Юйдегим да сабийсиз болуп кёп турду. Ётюрюкмю айтхан эди, керти да кетгенми этди сабийи, Аллах билсин. Айырыла-къошула турдукъ. Бир жол, айырылгъаныбызда, сюйгениме тюбеп, иги кесек заман озгъанлыкъгъа, хар нени болушунлай айтдым. Ол да мудах эди. Кёл алдым нени да тюрлендирирге. Алай… иймей эди мени юйдегим. Къайры кетсем да, къайда букъсам да, таба эди. Не да этип, къайтара эди артха. Хыйны этгенлей.  Мен да сюйгениме тартыннганлай, ол да бери тартханлай. Къызым а ёсгенди… башха атаны, иги адамны къолунда.

Таматамы юй бийчеси къаллай къаугъалы адам болгъанын айта эдиле ишимде. Билмей тургъанынлай келип, марап, сынап, аны жанында биргесине ишлеген тиширыулагъа кюйюкленип, ала бла тюйюшюп айланнганын. Аны кётюралмай, таматам эртте окъуна кетген эди ишинден.

– Сюйгеним башхагъа кетгенин билгенимде, къыяма айланырыкъ, жер теберик суннган эдим.  Алай зат да болмады. Артда уа къызчыкъ тууду. Аны бир къарап кёрюр ючюн дуниямы берир эдим. Кюн сайын ол арбаз бла озуп турдум. Сюйгеними баш иеси, тюбеп къалып, юйюне чакъырды, сыйлады. Бешикде къызчыгъын да кёргюзтдю. Ол барын да биле эди, алай, сёз айтып, сюйгеними, мени да къыйнамады.

Таматамы жюрек ачыуу жангырып, къара къанатлыча, кесин жабылып тургъан отоуда эшиклеге, терезеле тюе кёп айланды. Жумуш этип айланнган студент къызчыкъ, жукъусурагъанын кетерирге сюйюпмю, бизни ыразы этерге излепми, жангыдан чай къуйду.

– Сюйгеним ачыкъ адам эди. Ол анга аны айтмай къоярыкъ тюйюл эди. Бюгюн да сейир этеме ол адамны, ол эр кишини, этгенине. Баям, мени тынчаймагъанымы билип, манга жаны ауруп чакъыргъан эди юйюне. Ангылагъан эдим аны адамлыгъы меникинден къайда бийик болгъанын. Жатхан жери жумушакъ болсун, кёп бармай кетген эди дуниядан. Сюйгеним а… Эрттеден бери да кёрмегенме. Кёрген эдим бир кере нёгер къызы бла. Сансыз ётюп кетген эди жаным бла. Баш къагъып саламлашып. Бир шахарда жашагъанлыкъгъа, тюбеген а этмейбиз. Кёргенле, билгенле хапар айтадыла ансы.

Танг аз белги бере башлагъан эди.  Терезени ары жанында сюелген акация терек, бизни хапарыбызгъа тынгылап тургъанча, акъырын, жарсыулу къагъа эди жашил чапыракълы, къудорулу бутакъларын. «Бюгюнден ары кёп зат тюрленнген болур аны акъылында», – деп келди кёлюме. Адам къадарладан сейир не барды бу хакъ дунияда?

– Энди кесинг да кёре болурса, мен ырыслагъа ийнаннган адам тюйюлме. Алай… Бир чеченли шуёхум айтхан эди, алада аллай ийнаныу барды: жууапсыз неда кеч, жарсыулу сюймеклик жюрегинги кюйдюрюп турса, сюйгенинги аякъ кийимин алып, андан суу ичсенг, сау боласа деп.

Алай айтып, ышарды таматам. Сора, бу мудах хапарланы ол айтмагъанча, жеринден женгил туруп, айырылыуланы юсюнден хапар алыргъа келген адамланы алларына чыкъды.

Энди ол юйюнден хазна чыгъа болмаз. Юйдегиси да тынчайгъан болур. Ол иги адамны алай эзилип жашагъаны эсимден кетмейди. Алай жууапсыз сюймеклик жюрегин кюйдюрюп жашагъан тиширыу а? Андан ажымлы не болургъа боллукъду? Баям, Аллах жаны ауругъандан берген болур анга къартлыгъында жаш.

Табийгъат а тюрленмейди, ай да, кюн да, ёмюрлюк тёгерек жолларындан таймай барадыла, сюймекликге, кюймекликге да эс бурмай. Нек мудах эди ол кече ай, билалмайма. Таматамы хапарындан тюйюл эсе.