ТАУЛУ УЧАЛА

Миллетни хант хазнасыны, адет-тёрелерини юслеринден Толгъурланы Бекмырза жыйгъан хапарланы энтта да басмалайбыз.

Табийгъатыбызны, къудуретибизни ариулугъу, тамашалыгъы, бийик журтубузда жашагъанланы жарыкълыкълары, къонакъбайлыкълары, хант хазнабызны татыулулугъу, татлылыгъы, сёзсюз, кёплени сейирге къалдыргъанды, кёплени, мукъуладисча, бизни тау жаннетибизге тартхандыла. Ол хант байлыгъыбыз, хазнабыз тас болуп къалмаз ючюн, жаш тёлюбюз да ол байлыгъыбызны тёлюден тёлюге ётдюре бардырыр деген муратда биз, таулу акъсакъалла, сабий заманлада таматаладан эшитген, кесибиз ёз кёзлерибиз бла кёрген бир къауум миллет ашарыкъ бла сизни шагъырей этерге сюебиз.

Той уча

Киеуню аты бла этилгенди

Юч-тёртайлыкъ къозуну териси алынады, ичи да ариу тазаланады, саулай къазанда бишириледи. Сора жангы киеу нёгерлери бла келгенде, тамата алгъыш этип, киеу аякъ бла бирге «той учаны» къонакълагъа береди. Бу учаны башха къууанчлада да эте-эте тургъандыла.

Айыры уча

Ташыуул бошалгъаннга этилгенди

Бу уча адамла къышха хазыр болгъанларыны белгисича этилгенди. Ол байрамгъа атап къара сыра, боза да хазырлагъандыла.

Ачыкъ жерде от этиледи. Отун кюйюп бошагъанлай, мыдыхы ары-бери жайылады, аны эки жанына эки айыры къазыкъ урулады. Аланы бийикликлери уча кюймезча болургъа керекди. Учаны чаты бла ёнгечи буруну жютю болгъан жабышмакъ неда къайын таякъгъа сугъадыла. Ызы бла уча эки айыры къазыкъгъа орнатылынады. Учаны бура-бура турурча таякъны бир къыйырына кёнделен агъашчыкъ урулады. Жюрегинг жаратханча суугъа туз, жыгыра, чибижи, сарымсах къошулады да, аны ол учаны юсюне къуя-къуя биширесе.

Сют уча

Мал чалмандан чыкъгъанда, къозу айырылгъанда этилгенди

Къозу уча тап бишерча къазанда 3-4 литр суу къайнай тургъанлай юсюне сют къуюлады. Туз, чибижи, сарымсах, жыгыра кереклисича атылады. Бишип алыннгандан сора уа 8-10 сагъат суууса, сют уча аллай бир татыулу боллукъду. Сют тёгюлмез ючюн аны сыпхара-сыпхара турургъа керекди.

Кёмюлген уча

Жортууулдан къайтханда этилгенди

Къозуну боюну кесилгенден сора териси алынмайды. Ызы бла бир къарыш тенгли быдыры жырылады, ёпкеси, баууру, чегиси, къууугъу, быдыры чыгъарылады, ичи ариу тазаланады. Ол жарылгъан жери бла ичине жууа, туз, жыгыра, сарымсах, чибижи салынады. Алгъын къара чегини тазалап, аны бла ол жарылгъан жерин, боюнун да, кесилгенин да жёрмелегендиле. Сора сары (желим) топуракъны худур этип, ол къой мыллыкны юсюне къалын жагъадыла. Уча тюз картоф кёмюлгенча мыдыхха тапчыкъ  кёмюледи. Юсюне къазылгъан топурагъы къуюлады, тепленеди. 6-8 сагъатдан бишген уача чыгъарылады. Териси юсюнде турагъанлай, тюгю саулай алынып къалады ол къатхан желим топуракъ бла бирге. Орта Азияда уа башда айтылгъан амал бла къанатлыланы да хазырлап болгъандыла.

Мезди уча

Бу учаны къолундан келген тукъум жюзжыллыкъ къартын сыйлап, этгенди

Жарсыугъа, мезди не болгъанын билмегенле уллайгъан адамланы араларында окъуна тюбейдиле. Эки ананы эмген бузоугъа мезди дегендиле. 3-4 айлыкъ мезди тананы
къурманлыкъ этгендиле.

Бурун заманлада бизде уллу къазанла болгъандыла, сёз ючюн, сау ёгюзню, бугъаны эти сыйынып бишерча. Ата-бабаларыбыз 100-жыллыкъ акъсакъаллагъа атап мезди учаны саулай аллай къазанда биширип, столгъа салгъандыла.

Тамата боза, сыра аякъ кётюргенден сора жыйылгъанлагъа учадан юлюш чыгъаргъанды, къалгъанын а элде саусузлагъа, къарыусузлагъа юлешгенди. Муну мен кесим этип кёрмегенме, алай хапарын Быллымда жашагъан Шауаланы Тападан эшитгенме. Ол кеси да жюзден аслам жыл жашап ёлгенди.

Къонакъ уча

Бу учаны билмеген таулу болмаз. Къой союлады. Аркъа омуроуу алынады. Андан къалгъан сюеклери юсюнде тургъанлай туз, жыгыра сюртюлюп, кюнде къатдырылады. Кюн болмаса, ожакъгъа да такъгъандыла, тюбюнден мурса от этип къатдыргъандыла. Алай бла таулула къышха жетерча бир къакъ учаланы хазырлап, гумугъа жыйгъандыла. Аны тууар малдан да этгендиле.

Мындан арысында да халкъыбызда бурун заманладан бери малдан этилген хантны юсюнден билгенимча, жаш тёлю юйренирча, жазаргъа акъылым барды. Менден иги билгенле да болурла, сёзсюз, ала да бу ишге къатышсала, бек сюерик эдим. Биз алай этмесек, баям, миллетде жюрюген алтын аш хазнабыз тас, гунч болуп кетерге къоркъуу барды.