Ата-бабаларыбыз халкъны сейирлерин сакълагъандыла, ол кезиуде политика болумгъа тюз багъа бергендиле

Къабарты-Малкъар Республиканы 100-жыллыгъына

Кавказ халкъланы Россейге къошулуу тарыхлары тынч болмагъанды. Ата-бабаларыбыз политика сайлауну, Россей бла байламлыкъла къурауну сылтауларыны эм магъанасыны юслеринден биз  КъМР-ни илмусуну  сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни илму эм техника жаны бла къырал премиясыны лауреаты, тарых илмуланы доктору, профессор, Гуманитар тинтиулени Къабарты-Малкъар институтуну директору    Касболат Дзамихов бла ушакъ этгенбиз.

- Касболат Фицевич, биринчиден, кавказ халкъланы Россей  бла байламлыкъла жюрютюрге, аны къанат тюбюне кирирге итиннгенлерини сылтауларыны юслеринден айтсакъ тюз болур…

-  XVI ёмюрню ортасына Къабартыда ич политика тынч тюйюл эди. Бийлени араларында бирлик жокъ эди, ала кеслерини сейирлерин сакълай, бир бирлери бла уруш этип тургъандыла. Бу болум бла уа регионну къолгъа этерге умутларын юзмеген тыш къыралла хайырланмай къоймагъандыла, ала Къабартыгъа аскер къажаулукъну кючлейдиле.

Тюрк, Кърым, Ногъай аскерледен къорууланыуну мадарларын этерге керек болады. Андан сора да бийле Кайтукинле бардыргъан политика да  къоркъуулу этеди. Ала уа Кърым ханы жанын тутуп, аны сейирлерин сакълагъандыла. Ма быллай къыйын болумда Къабартыны баш бийи Темрюк  Идаров  Россейни патчахы Иван Грозныйден халкъны тыш къыраллы душманладан сакълауну юсюнден тилейди. Алай бла 1557 жылда Москвагъа биринчи къабарты делегация барады. Бу посольство дагъыда  восток Грузияны бийлерини атларындан да сёлешгенди. Картли эм Кахетин бийле («Иверетин жерле») да  Орус Империягъа жууукълашыуну жолларын излей эдиле.   

- Тарыхчыланы кёбюсю бу политика байламлыкъланы кючленуге  Иван Грозный  Темрюк Идаровну къызы Гошаях бла юйюр къурагъаны да себеплик этгенди деп жазадыла.

- Анастасия Романова ауушхандан сора Иван  IV, Россейни политика сейирлерин сакълай, Европаны патчах юйлери неда Кавказны бийлери бла байламлыкъла къураргъа кереклисине тюшюнеди. Ол а Москва адыг тайпала бла биригиуге уллу магъана бергенине шагъатлыкъ этеди.

Былайда патчахланы араларында юйюр жууукълукъланы къурау политика магъаналы иш болгъаны белгилерге сюеме. Ала кеслерини насыпларыны юслеринден угъай, бек алгъа династияны сейирлерини юслеринден сагъыш этгендиле.  

Алай бла Иван Грозныйни келечилери Польшагъа  патчах Сигизмунд-Августха, Швециягъа  Густав патчахны къызларына эмда «…Черкес  бийлени къызларындан бирин тилеп, аны Москвагъа келтирирге…» жибериледиле.   1561 жылда Иван Грозный Темрюк Идаровну къызы Гошаях (ол христиан дин алгъандан сора атына Мария дегендиле) бла юйюр къурап, Россейни бла Къабартыны араларында политика байламлыкъланы  шарт тохташдырады.

Ол ёмюрледе патчах династияланы араларында юйюр жууукълукъланы къурау  политика келишимге тенг этилгенди. Алай бла Иван  IV  бла Мария (Гошаях) Темрюкова Россейни бла Къабартыны тарыхларына, аланы биригиулерине, бирге айныуларына себеплик этгендиле.

- Тарых кёргюзтгенича, 1557 жылда этилген келишим жангыз болмагъанды, Москва башха посольстволаны жибериге да тюшгенди. Ол а не бла байламлыды?

- Россейни бла Къабартыны араларында байламлыкъла ант этиу бла тохташдырылгъандыла. Кертиди, Темрюковну  сайлаууна Къабартыны бийлери барысы да бирча ыразы болгъандыла дерге жарамайды. Башында айтханымча,  Пшеапшоко Кайтукин эмда аны жанлыла  халкъны келир кюнюн Кърым бла бирге  кёргендиле.   Бийлени бир къаууму уа Москваны бла Бахчисарайны араларында бирин да сайламай, кеслерини жалынчакъсызлыкъларын сакъларгъа  излегендиле.  

Къабартыгъа къыйын, сынаулу кезиуде Темрюк Идаров келир заманнга хайырлы оноула эте билген, оюмлу къырал къуллукъчу болгъанын кёргюзгенди.  1558-1567 жыллада Москвадан Къабартыгъа алты посольство келгенин да айтырчады, энтта тёрт кере уа аскер болушлукъ берилгенди.  

Тыш политикада да Идаров оюмлу оноула чыгъаргъанды. Ол Дагъыстан шамхаллагъа къажау тургъаны бла бирге Грузия бла байламлыкъланы къураргъа итиннгенди. Кърым ханнга бла Гитче Ногъайгъа къажау урушда уа ол Уллу Ногъай Орданы хайырланнганды.

1567 жылда  Темрюкну тилеги бла  Сунжа черекде орус къала салынады. Россейли шахар стратегия жаны бла тап жерде къуралгъанды -   Кърымгъа бла Тюркге жолланы  контрольгъа алырча. Шахар къуралгъанын сылтаугъа алып, Кърым хан Россей бла байламлыкъланы юзер чекге жетеди.   Узакъ да бармай, 1567 жылда, хан адыг тайпалагъа чабыуул этеди. Ол кезиуде  Москва Шимал Кавказгъа киргенин унамагъан къабарты бийлени кёбюсю Кърымда болгъанларын айтырчады. Ала татар бийле, ногъай мурзала бла биригип, Россей къыралгъа къажау уллу кюч болгъандыла.

Дагъыда бу кезиуде османланы бла перслени араларында халла да бузулгъанларын эсгерирге сюеме.  Закавказьеге жол а Шимал Кавказ бла, ол санда Къабартыны жерлери бла, баргъанды. XVI ёмюрде Тюркню эм Кърымны араларында дипломатиялы документледе Къабартыны жерлери бла къоркъуусуз жол къураргъа кереклиси кёп кере сагъынылады. 1569 жылда Кърым хан  Астраханьнга этген чабыуул  да бу вопросла бла байламлы болгъанды. Темрюк Идаров   алагъа къажау урушда жаралы болуп ёлгенди. Аны жашлары Мамстрюк бла  Булгайрук жесирге тюшедиле.

Мария Темрюкова эмда Идар Темрюков ёлгенлеринден сора да Иван патчах Къабарты бла байламлыкъланы сакълаугъа уллу магъана бергенди. Россейни бла Къабартыны араларында шерстный грамотала уа энтта этилгендиле. Сёз ючюн, 1588 жылда жарашдырылгъан документде  Камбулат Идаровну башчылыгъында  къабарты бийле  Россей патчахха бойсуннганлары  эмда андан душманладан сакъланыргъа болушлукъ тилегенлери жазыла эди.

- Сиз акъыл этгенден, 1557 жылда къабыл кёрюлген келишимни магъанасы недеди?

- Тарыхчыланы ол жаны бла оюмлары кёп тюрлюдю. Документни политика магъанасыны юсюнден даулашла мындан ары да барлыкъ болурла. Алай анга  къуру ол тарых кезиуню болумуна таянып къарамай,  шёндюгю халны да эсге алып тергесек тюздю.  бу кёзден къарагъанда, документни магъанасы   даулашсызды.

Россейге къошулууну юсюнден биринчи атламны Къабартыны келечилери кеслери этгендиле. Башхача айтханда, бу сайлауну бийлени бир къаууму кеслерини ыразылыкълары бла,  бир тюрлю басыулукъ болмай этгендиле. Алай бла  ата-бабаларыбыз халкъны сейирлерин сакълагъандыла, ол кезиуде политика болумгъа тюз багъа бергендиле. Ала Россейни бла Къабартыны тарых къадарлары бирге болгъанларын ангылагъандыла, жол хар заманда да сыйдам  болмагъанына да къарамай. Ма аны ючюн бюгюнлюкде да «кеси ыразылыгъы бла къошулгъан» деген сёзлени эшитсек, ала халкъда къажаулукъну, ачыуну туудурмайдыла.