Догъуат

Бюгюнлюкде  эски малкъар  эллени  тарыхлары, атлары, жарсыугъа, унутула  барадыла.  Бу жол биз Догъуат деген эски элибизни эсгеребиз.  Материалны автору  халкъыны къадарына  уллу кёллю болмагъан философия  илмуланы   кандидаты Жангуразланы  Мухамматды. Биз аны тукъумланы, буруннгу малкъар  эллени  тарыхларына  жораланнган  бир   талай  магъаналы  монографияны  авторунча  таныйбыз.

Алайды да,   бюгюн  сёз  барлыкъ журт  Догъуат  деген эски элди.

«Догъуат» деген сёзню магъанасын ат чабышыулагъа тюз жер деп ангылатадыла.  Кертиси бла да, былайы эркин талады, бурун заманлада мында, баям, чаришле бардырылгъан болурла.  Быллай атлы жер Геленджикде да тюбегени сейирди.

Эл ёзенни тийресиндеди. Ол Огъары Чирик кёлню агъачлы баш жанындады. Былайда Догъуат сууну аллы, Сукан сууну уа сол  бутагъы башланадыла. Мында жаланда таулула жашагъандыла.

Буруннгулу элни аты  кёп халкъ таурухда тюбейди. Ол оналтынчы – онжетинчи ёмюрледе чачылгъанды. Эл нек жокъ болгъаныны жууабы белгисизди. Мысакалары бери кёчгюнчюнге  дери   былайларын малла отлагъан жерлеча хайырланнгандыла, къошла да салгъандыла.  

Сора Магометлары иелик этип башлагъандыла мында. Ала аны къалай бла, кимден сатып огъесе кюч бла сыйырыпмы алгъанларын, жерге къаллай бир заман иелик этип тургъанларын киши билмейди. Алай бу тийреле малкъарлыланыкъыла болгъаны эмда ала аны кеслерини къолларында тутаргъа сюйгенлери уа белгилиди.

Элни тарыхы Мысакаланы тукъуму бла байламлыды. Была бий тукъумла башланнган Басиятдан да алгъаракъда белгили эдиле Малкъарда. Кюнлюм ауулда бюгюнлюкге дери сакъланнган Мысакаланы тийреси, терек бахчасы да барды. Таурухлагъа кёре, тукъум Терек бла Сунжа сууланы  араларында орналгъан Бораганадан келген  Мысакадан башланнганды. Ол Малкъарлада къонакъда тохтагъанды. Ала тогъуз къарындаш бла бир эгеч эдиле. къонакъ къызгъа кёз къаратханды, алай жашла танымагъанларына эгечлерин берирге унамагъандыла. Къалай-алай болса да, эки сюйген, бир юйюр къурап, Малкъарланы жерлерине  иелик этедиле. Мысака кесини ызындан тюзледен бери башхаланы да келтиреди.

Аладан туугъанладыла Мысакалары. Ала Малкъарны бий тукъумлары Абайлары, Айдаболлары, Кючюклары, Бийлары, Жанхотлары, Жаниюкълары, Боташлары, Амирханлары, Темиркъанлары, Бийкъанлары бла тенгнге саналадыла. Онжетинчи ёмюрден башлап къабартылы эм дюгерли ёзденле бла шуёхлукъ жюрютюп, юйюрле да къурагъандыла.   

Айтханыбызча, Беш да Тау Элни жерлеринде орналгъан Догъуат онжетинчи ёмюрде Магометланы къолларында эди.  Ала тапсызыракъ жерде элге артыкъ эс бурмагъандыла. Сора  Мысакалары, бирсиледен алчыла болуп, онсегизинчи ёмюрню ахырында аны  сатып аладыла.

Ала Магометланы  Жанибекге жер ючюн  бир жалчы тиширыу, жюз къой, он уллу мал да бергендиле. Битеу бирге багъасы кюмюш бла сегиз жюз сомгъа жетгенди. Сора мында Мысакалары бла аланы жалчыларындан  гитче эл къуралгъанды.

Ал кезиуде Догъуат орналгъан жер тапсызыракъгъа саналгъанлыкъгъа, 1900 жылда агъач къырыуда ишлегенлени былайлагъа сейирлери къозгъалгъанды, чынар терек кёп болгъаны себепли тала ючюн а Малкъар жамауатны келечилери бла Мысакаланы араларында даулаш чыкъгъанды. 1904 жылда сюд ишни тинтгенден сора Догъуатны Мысакалагъа хайырланыргъа берилген Малкъар жамауатны жерине санагъанды.

Андан сора да, Догъуатны агъачлы жерини юсюнден даулашла къозгъалгъанлай тургъандыла. Аны сылтауларындан бири уа - былайланы тышындан келген агъач къырыучула терк-терк жокълагъанларында болгъанды. Ала мында адамланы  жашау болумларына эс бурмай, кеслерини ишлерин этерге излегендиле.

Ол Жанхотлары бла Жаниюкълары Бабугентни тийресинде Къара – Сууну агъачын сатып  тебиреген кезиуде эди. Бу сатыу – алыуну хатасындан 1913 жылда Черек ауузунда къозгъалыула башланып, Къара–Сууда Жанхотланы журтларын чачхандыла. Аны мекямларыны бузукъларын, узун таш буруулары бла бирге Черек суугъа къуйгъандыла.  

Къабарты жамауатны агъачыны ичи бла  жол ишлеп, 1913 жылда Догъуат талагъа Армавирде жашагъан Лев Медяникни паровигин келтиредиле. Ол кезиуде элни тийресинде агъачны юсюнден къаты даулашла болгъандыла, къабартылы лесничество анга бизни жамауатны агъачыды деп, Малкъар жамауатны адамлары уа аны кеслериникине  санап.

Медяник а Мысакаладан даулаш агъачлы жерни арендагъа алгъанды, бу жарсыуланы чыкъгъаны да ол сылтаудан эди. Алай Огъары Кожаководан Догъуатха дери тап жол ишленнгени уа эки жаныны адамларын да бирча къууандыргъанды.

Мысакалары кеслерини эллеринден кетер муратлы болмагъандыла. Таланы да малла жайыуда тири хайырланнгандыла. Иги жыллада мында бир чакъгъа беш жюз гебен бичен жыйгъандыла.

Жыйырманчы ёмюрню 30-чу жылларында элни Жемталаны советине бойсундургъандыла. Малкъарлыла кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора Догъуат «Советская Балкария» совхозну жерине саналгъанды. Анда, Мысакаланы журтларын чачып, материалларын а мал фермала бла къошланы ишлеуде хайырланнгандыла.

Бюгюнлюкде былайлада бир-бир юй мурдорланы оюлгъан хуналары сакъланнгандыла. Бир жерде чачылгъан юй башладан къалгъан къошун сыныкъла, бузулгъан хуналаны ташлары бла кирпичлери да тюбейдиле. Алайгъа «Эски эл», дейдиле.  

Догъуатда Мысакалары, Маниялары, Темиркъанлары, Аликалары жашагъандыла. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында биринчилени бир къаууму Огъары Кожаковогъа  (Тёбен Жемтала), бирсилери уа Жанхотовогъа (Псыгансуу) кёчгендиле. Жыйырманчы ёмюрде Мысакаланы, Темиркъанланы, бий тукъумланыча, власть туугъан журтларындан къыстагъанды. Элде уа кёп ёмюрледен бери  сакъланнган къабырла къалгъандыла, ол санда онтогъузунчу - жыйырманчы ёмюрледе Мысакалары ёлгенлерин асырагъан жер да.