Къойланы эртте кьалай санагъандыла?

Тас бола, унутула баргъан бир-бир адет-тёрелерибизни, тарыхыбызны аз юзюгюн окъуна туурагъа чыгъарыргъа кёл салып кюрешген адамларыбызгъа бек уллу хурмет этерге, аланы сёзлерин багъалай билирге хар бирибиз да борчлубуз. Малкъар, къарачай халкъ эрттеден бери тау тарлада жашагъанларына сейирлик хапарларыбыз, жомакъларыбыз, жырларыбыз, фольклорубуз да толу шагъатдыла.

Нартланы сермешлери, таулулада болгъан адамлыкъ шартланы, адеп-къылыкъны, адет-тёрелени эндиге дери сакъланнганлары бизни алагъа сейирибизни кётюредиле, тарыхыбызны бетлерин туура этедиле. Ниет, къурулуш аны ёсе баргъан байлыгъы да  кёзюбюзню кёп затха ачадыла.

Бу биз сагъыннган затланы суратлау магъаналары уа, сёзсюз, кёзюбюзню жангы оюмгъа, жангы болумгъа ачадыла. Толгъурланы Бекмырза (жаннетли болсун), уну­тула баргъан миллет адетлерибизни, тёрелерибизни юслеринден кёп жылланы ичинде шартла жыйып, аланы газетде, журналда басмалап, халкъдан кёп ыразылыкъ алалгъанды. Бюгюн а аланы бир къауумун «Заман» газетни электрон халда чыкъгъан номеринде басмалайбыз.

Къойланы санагъан къачан да тынч болмагъанды. Орундан тышына ие туруп, ала, юркюп, ары-бери секирип, къачып, санаргъа къоймагъандыла. Талада, ыстауатда уа - бютюнда къыйын. Аны себепли аланы, ажашмай, терк санар ючюн, энчи санау болгъанды. Мал къатында жюрюгенле аны билирге борчлу эдиле. Анга уа нохтабау этип (сёз ючюн, къой берип), билгенледен алай юйреннгендиле.

Мен, бек жаш заманымдан бери малчыла арасында айлана тургъаным себепли, бу санау бла шагъырейме. Къартланы бир къаууму анга дюгер санау дегенлерин эшитгенме.

Бир олтургъан жерде ол заманда КъМР-ни илму-излем институтунда (шёндюгю гуманитар тинтиулени институту) ишлеп тургъан Жаболаны Тауланны жашы Магометни къонагъы, Север Осетияда илму иш бла кюрешген жаш, аты Казбек эди (тукъумун унутханма), хапар айта кетип, санауну юсюнден сёз къозгъадыла. Андан бери заман кёп озгъанлыкъгъа, аланы айтханлары бюгюнча эсимдеди.

Дюгерли жаш бу санау таулу болуп, артда бизге ётгенча хапар жюрюйдю, деди. Магомет да ол халда бизде, Малкъарда, дюгер санауду, жеп алай жюрюйдю, деди. Аны юсюнден оюмларын бир бирге айта кетип, ахырында ол алан санауду, деп тохташадыла.

Баям, муну юсюнден башха оюмла да болурла, алай санау а былай болгъанды:

- Дууа – эки, цуппар – тёрт, асхаз – алты, аст – сегиз, дас – он, дуудас – онеки, цуппардас – онтёрт, ахардас – оналты, астдас – онсегиз, инсай – жыйырма, дууа ама инсай – жыйырма эки, цуппар ста инсай – жыйырма тёрт, асхаз ама инсай – жыйырма алты, аст ама инсай – жыйырма сегиз, артин – отуз, дууа ама артин – отуз эки, цуппар ама артин – отуз тёрт, асхаз ама артин – отуз алты, аст ама артин – отуз сегиз, цуппар – къыркъ, дууа ама цуппар – къыркъ эки, цуппар ама цуппар – къыркъ тёрт, асхаз ама цуппар – къыркъ алты, аст ама цуппар – къыркъ сегиз, фандзай – элли, дууа ама фадзай – элли эки, цуппар ама фандзай – элли тёрт, асхаз ама фандзай – элли алты, аст ама фандзай – элли алты, аст ама фандзай – элли сегиз, ахсай – алтмыш, дууа ама ахсай – алтмыш эки, цуппар ама ахсай – алтмыш  тёрт, асхаз ама ахсай – алтмыш алты, аст ама ахсай – алтмыш сегиз, авдай – жетмиш, дууа ама авдай – жетмиш эки, цуппар ама авдай – жетмиш тёрт, асхаз ама авдай – жетмиш алты, аст ама авдай – жетмиш сегиз, астай – сексен, дууа ама астай – сексен эки, цуппар ама  астай – сексен тёрт, асхаз ама астай – сексен алты, аст ама астай – сексен сегиз, науадза – токъсан, дууа ама науадза – токъсан эки, цуппар ама науадза – токъсан тёрт, асхаз ама науадза – токъсан алты, аст ама науадза – токъсан сегиз, сада – жюз.