Жигитлиги партизан нёгерлерин сейирсиндиргенди, фашистлени уа титиретгенди

Хорламны солдатлары

Хайыркъызланы Алий-Мырзаны жашы Кичибатыр 1918 жылда  Къарачай-Черкесни Огъары Мара элинде кёп сабийли юйюрде туугъанды. Бийик ушагъыулу, адепли жашха къуру тенглери угъай, абаданла да хурмет этгендиле.

Ол аскерге Уллу Ата журт уруш башланырны аллында чакъырылгъанды. Къарачайдан кёп тенглери бла бирге Кюнбатыш Белоруссиягъа тюшгенди. Анда 17-чи Забайкал танк дивизияны 257-чи артиллерия полкунда къуллукъ этгенди. Полковой школну бошап, сержант чын да алып, аскер бёлюмге башчылыкъ  этгенди.

1941 жылны 24 июнунда аны полку Минскни кюнбатыш жанында немисли фашистле бла сермешге киришгенди.  Немислиле  самолётларындан бомбала атып, кёз ачдырыргъа къоймагъандыла. Полкда уа зенит топла жокъ эдиле.  Болсада старшина Хаиркъызланы Кичибатыр бла аны аскерчи  нёгерлери фашистлени юч чабыуулларын да тохтатадыла. Ючюнчюсюнде взводну командири лейтенант Гущин жигитча сермешип ёледи. Аны орунуна Кичибатыр сюеледи. Тюшлеге полкну юч дивизионунда да юч топ къалады. Кёп аскерчи жоюлады. Хайыркъыз улу бузулмай къалгъан жангыз топдан аямай атдырады: командир да, мараучу да, атдырыучу да кеси болуп.

Аны дивизионунда сау къалгъан болмагъанды, топ окъланы анга башха дивизиондагъы солдат келтирип тургъанды. Ма аллай къыйын болумда сермешгендиле дивизияны башха аскер бёлюмлери да. Кёп да бармай а фашистле  аланы къуршоугъа алгъанлары белгили болду. Сау къалгъанла (20-23 адам) кече штабны офицерлерини бирини башчылыгъында бирге жыйылып, къуршоудан ычхыныргъа таукел боладыла. Кичибатыр, штаб орналгъан  жер юйчюкге келгенинде, анда бешеулен ауур жаралы болуп тургъанларын кёреди. Ала бла  бир санитарка  да болгъанды. Ма ол Кичибатырны инбашында окъ жарасын байлап, къалгъанла къайсы жанына кетгенлерин билдиреди.

Жаш аскерчи нёгерлерини ызларындан тебирегенди. Танг атаргъа агъачха  жетгенди да, излеуню андан ары бардыргъанды. Инбашы уа тёзюп болмазча ачытады, ачлыкъ, арыгъаны, жукъусу къысханы да бек къыйнайдыла.   Аз-маз тепленнген жаяу жолчукъ бла бара-барып, уллу жолгъа чыкъды, бир кесекден а агъач къалауурну юйюне тюртюлдю. Анда Кичибатыр юч кюнню туруп, бираз солуу алып, жолгъа тебиреди. Агъач къалауур юйретген жол бла бара-барып, бир гитче элге жетеди. Ары кирирге базынмай тургъанлай, аллында чырпыланы къымылдагъанларын эслейди. Сагъайып, от ачаргъа тебиреп тургъанлай, аны таба бурулгъан ушкок быргъыны кёреди. Эки жаны да бираз тынгыладыла да, сёлешип башладыла. Ол бугъунуп тургъан а аны жерлеши Къаракетланы Юнус болуп чыгъады. Ол да, къуршоудан къутулуп, кеслериникин излеп айлана эди. Экиси да къууандыла да, андан ары бирге барыргъа келишдиле.

Бу тюбешиу Минскден узакъ бармай Борисов шахарны къатында болгъанды. Ала бу жерледен немислиле ётгенлерин, фашистле бу жолла бла тутулгъан совет солдатланы Кюнбатышха сюргенлерин да  билгендиле. Заманны тас этмей, кюрешни башларгъа келишгендиле. Агъачда бугъунуп, колоннаны сакълагъандыла. Беш фашист солдат 70-80 совет аскерчини сюрюп баргъанларын кёргендиле. Ала жууукълашханда, жашла юч фашистни ёлтюредиле, къалгъан экисин а жесирле кеслери жоядыла. Ызы бла Борисов шахарны шимал жанында дагъыда 55 совет аскерчини къутхаргъандыла. Аланы уа немислиле илишаннга салыргъа элтип баргъандыла. 

Эки партизанны да этген ишлери фашистлени титиретгендиле. Аланы башлары ючюн гестапо иги кесек ахча, эки ийнек да берирге айтханды. Шуёхла «Лёня Чёрныйча» эмда «Коля Чёрныйча» белгили болгъандыла.  Бир жол ала экиси да немислилени сау взводу бла къазауат эте тургъанлай, алагъа болушлукъгъа Леоновну бригадасыны партизанлары келгендиле. Фашистле ууатылгъандыла, эки шуёх а Василий Леоновну бригадасына киргендиле.

Хайыркъызланы Кичибатыр бла Къаракетланы Юнус ма ол биригиуде эки партизан отряд да къурагъандыла. Алада 60-70-шер адам болгъанды. Алагъа да къошула баргъанды. 1943 жылда  бригаданы партизанларыны саны 800-ге жетгенди.  Ала немислилени къуршоуларындан къутулгъан, биринчи партизанланы болушлукълары бла пленден азатланнганла болгъандыла. Кюрешлери бютюн къыйматлы болур ючюн, 1943 жылда партизанла алты отрядха бёлюннгендиле. Сауутла жарашдыргъан мастерскойла, тасхачы бёлюмле, аш-азыкъ бла жалчытыучу отрядла, жууукъ элле эмда шахарла бла байламлыкъ жюрютген къауумла да къуралгъандыла.

1942 жылны кюз артында Хайыркъыз улуну отряды фашистле бек къаты сакълагъан спирт заводха чабады. Бир жолгъа бир ненча борчну толтурургъа къолдан келгенди – биринчиден,партизанла бек къыйын аскер операцияланы тамамлаялгъанларын кёргюзтгендиле, экинчиден отрядха кёп сауут бла боеприпас мажаргъандыла, ючюнчюден да  госпитальны спирт бла жалчытхандыла. Андан сора Вятно темир жол станцияа немисли солдатла эмда офицерле бла эшелоннга окъ жаудурадыла. Ол кезиуде уа фашистлени  ол тийредеги  гарнизонлары партизанлагъа чапхандыла. Алайда къаты сермеш башланнганды. Партизанла суу чыгъаргъан станцияны бузгъандыла, телефон эмда телеграф байламлыкъланы юзгендиле, поездлеге жол кёргюзтюучю системаны чач-тюк этгендиле, кёп душман солдатны да къыргъандыла. Биргелерине уа 3 автомашинаны аш-азыкъ бла толтуруп алып кетгендиле, складланы да чачдырып.

 Кичибатыр Леоновну бригадасыны командирини орунбасары, разведканы таматасы болгъанды, партизан отрядладан бирине да башчылыкъ этгенди. 1943 жылны жаз башында аны отрядында партизанланы саны 100-ден атлагъанды. Ол душманнга терк-терк чабыууллукъ этгенди эмда анга уллу халеклик салгъанды.Бир жол а 90 гитлерчини окъуна жойгъанды.

Партизанланы къурутмай алагъа тынчлыкъ болмазлыгъын немислиле ангылагъандыла.  Фронтдан сау полкну чакъырып, анга полициячы бёлюмлени да къошуп, Леоновну партизан бригадасы кюреш бардыргъан Сенник эмда Чашниц районлагъа жибергендиле. Алай ол тийреледе связнойла партизанлагъа аны юсюнден заманында билдиргендиле. Ала уа иги хазырланып тюбегендиле фашистлеге. Немислилени къуршоугъа алып, бир танкларын бла эки бронетранспортёрларын да кюйдюргендиле, 150 фашистни жойгъандыла,  кёплени жаралы этгендиле.    Карательле, болалмазлыкъларын ангылап, артха кетгендиле.

 Хаиркъызланы Кичибатырны отряды 1942 жылны экинчи жарымында бла 1943 жылны биринчи жарымында душманны 7 эшелонун аудургъанды.  1943 жылны биринчи жарымында  партизан отряд тургъан жерге ётерге кюрешген 400 фашистни жойгъанды.  Немислиле Хайыркъыз улуну, бек къоркъуулу партизан командирни, ёлтюрюр ючюн отрядха Илья Козаченкону жиберген эдиле. Алай связнойну болушлугъу бла Кичибатыр аны терк ачыкълагъанды.

Бригаданы командири бла аны штабыны таматасы  къарачайлы жашха бек жууаплы буйрукъла бергендиле, аны атын дайым махтау бла айтхандыла, жигитлигин юлгюге келтиргендиле. Ол эки кере жаралы болгъанды, алай кюрешин тохтатмагъанды, сермешледе алда баргъанды, партизанланы кёллендире.

Полковник В.А.Нежинский кесини «Солдаты умирают с оружием. Партизанские были» деген китабында Кичибатырны  ахыр сермешини юсюнден билдирген документни басмалагъанды: «1943 жылда 8-чи июньда Хайыркъыз улу  Ново-Белица элден Сенногъа  карательлени автоколоннасы бара тургъанын билгенди эмда жолгъа минала салгъанды. Биринчи машина чачдырылгъанда, жол бегитилгенди. Ол заманда Кичибатыр, нёгерлери бла душманнга чапханды. Алайда 25-ден артыкъ немисли ёлтюрюлгенди, кёплери жаралы этилгенди. Сермеш эки сагъат тенгли бир баргъанды. Гитлерчиле бек къаты къорууланнгандыла. Партизанланы атакагъа кётюре, Хайыркъызланы Кичибатыр ёлтюрюлгенди».

Жигитни аскер намыс берип асырагъандыла. Аны ахыр жолуна ашырыргъа  саулай бригада эмда Витебск областьны Чашниц районуну Каменщина элини битеу жамауаты чыкъгъан эди.  Аны нёгерлери, артыкъда антлы шуёху бла жерлеши  Къаракетланы Юнус   Кичибатыр ючюн душманнга дерт жетдирирге ант этгендиле.  Алай Юнус да бир жылдан ёлгенди. Хайыркъызланы  Кичибатыр 1943 жылда Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды.  Андан сора кёргюзтюлген саугъала уа  къарачайлыланы кёчюргенлеринден сора берилмей къалгъандыла.

Белоруссияны Миллет архивини шартларына кёре, 1943 жылда мартда Сеннолу бригаданы командованиясы Хайыркъызланы Кичибатырны  Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтгенди (аны юсюнден жазылгъан къагъыт архивде сакъланыпды). Анга Белоруссияны Уллу Ата журт урушну къырал музейини фондларында сакъланнган документ да шагъатлыкъ этеди.  Жаланда 1995 жылда Россей Федерацияны Президенти Борис Ельцинни Указы бла Хайыркъызланы Алий-Мырзаны жашы Кичибатыргъа Россей Федерацияны Жигити деген ат аталгъанды. 1996 жылда уа туугъан элинде анга эсгертме салыннганды.