Ишчи усталыкълагъа хазырлау эмда аланы даражаларын кётюрюу – экономиканы ышаннгылы айнытыуну себеби

Совет Союзну билим бериу системасы сау дунияда эм игиге санала эди. Ол кезиуледе бийик билим берген учрежденияла бла бирге техникумланы саны да кёп болгъанды. Аланы бошагъанла ишсиз бир да болмагъандыла, заводлада, фабрикалада, башха тюрлю производстволада да жетишимли уруннгандыла. Шёндюгю  экономикада да аллай кадрлагъа сурам бек уллуду дерчады. Алай аланы хазырлау системаны ала бла жалчытыргъа къолундан келемиди? Аны юсюнден оюмун РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, РАЕН-ни академиги Пшикан Таов билдиргенди.

- Бюгюнлюкде орта билим бериуню юсюнден айтханда, анда кемчиликлени шарт билирге тийишлиди. Арт отуз жылны ичинде ишчи усталыкъланы даражасы иги да тюшгенди, аны бла байламлы социал-культура болум да осалына кетгенди. Ол а вузоцентризм деген къужур затха келтиргенди. Аны магъанасы уа былайды: битеу къыралда, ол санда Къабарты-Малкъарда да, вузланы эмда аланы бёлюмлери керексиз кёп ачылгъандыла. Ата-аналаны къаллай да болсун, бийик билим алсын ансы, деген муратлары жаш тёлюге да кёчюп барады. Школлада профориентация ишни жокълугъу да энчи орта билим бериу системаны андан ары тозуратыугъа себеплик эте барады.

Производстволу бёлюмню бюгюнлюкде артыкъ иги халда болмагъаны кимге да баямды. Ишчи усталыкъланы даражасы гитчеди, алагъа аз тёленеди деген оюм жамауатны арасында бек къаты жюрюйдю. Заводлада бла фабрикалада шёндю уруннганланы асламысы пенсиягъа жууукъ жыл санлыладыла неда анга чыкъгъанладыла. Кеслери да тийишли билимни Совет Союзну заманларында алгъандыла. Жаш адамланы уа быллай ишчи жерлеге татлы къалач бла окъуна алдап тартмазса.

Къабарты-Малкъар ишчи къолланы артыгъы бла окъуна болгъанлары ючюн сагъынылгъан проблемала бизде бютюнда магъаналыдыла дерге боллукъду. Россейде, кёп тыш къыраллада да атлары айтылгъан деменгили предприятияларыбыз, сёз ючюн, «Телемеханика», «Севкавэлектроприбор», электровакуум, машинала, станокла, жарым проводникле чыгъарыучу заводла, жалгъан териледен абериле жарашдыргъан комбинат бюгюнлюкде неда арталлыда ишлемейдиле, неда жабылыр чекге жетгендиле. Алада уруннган бийик квалификациялы инженер-техника кадрла ишсиз къалып, башха усталыкълагъа юйреннгендиле неда республикадан кёчюп кетгендиле. Къыйын кезиуледе, «Телемеханика», «Терекалмаз», «Севкаврентген-Д», «Кавказкабель», «Автозапчасть» предприятиялада производство иги да селейгени ючюн ишчилени санын азайтыргъа тюшген эди. Бюгюнлюкде уа ала бу жаны бла бек уллу къытлыкъ сынайдыла.

Дагъыда бир проблема: бюгюнлюкде энчи орта билим бериу учрежденияланы кёп къалмай бары да тийишли предприятияла бла байламлыкъланы тас этгендиле. Аны хатасындан алагъа керекли кадрланы хазырлаудан, аладан кеслерини мюлк-техника онгларын кючлендирирча болушлукъ алыудан да айырылгъандыла. Окъуучулары да производстволу практиканы ол жерледе ётер амалладан къуру къалгъандыла. Быллай къыйын болумда окъуу юйлени сакълар ючюн алада жангы усталыкълагъа юйретиуню къолгъа алып тебирегендиле. Асламысында уа юристлени, экономистлени, финансла бла байламлы усталыкъланы хазырлайдыла.

Къалай-алай болса да, республикада энчи орта билим бериу система аягъы юсюндеди дерге боллукъду. Анга бек алгъа аланы коллективлери къыйын салгъандыла. Алай сагъынылгъан ишчи практиканы ётюу бла байламлы проблемадан къутулургъа уа, жарсыугъа, онг табылмагъанды. Бу ишни тамамларгъа учрежденияланы къолларындан келмейди, заводла бла фабрикала уа окъуучуланы кеслерине чакъырыргъа, усталыкъла бла жеринде шагъырейлендирирге артыкъ сюймейдиле.

Бу проблеманы жууукъ кезиуде кетермей жарарыкъ тюйюлдю. Мен оюм этгенден, республиканы экономикасына керекли ишчи кадрланы практикагъа жибериуню къырал даражагъа кётюрюрге, кесин да битеу тюрлю иеликде болгъан производстволада бардырырча амал табаргъа тийишлиди.

Дагъыда иш бла жалчытыучула алагъа кадрла хазырлагъан  окъуу учреждениялагъа ахча бла аз-маз билеклик этип турсала да боллукъ эди. Алада окъугъан ёксюз неда ата-анасыз къалгъан сабийлеге социал жаны бла себеплик этер ючюн «Къабарты-Малкъар Республикада энчи башланнган эмда орта билим бериуню юсюнден» закон да  къабыл этилирге керекди.

Республиканы экономикасын айнытыуну жолларын эсге алып, Билим бериу эм илму, Промышленность, Эл мюлк министерстволагъа, Адамланы иш бла жалчытыу жаны бла къырал комитетге урунуу рынокну тынгылы сюзерге, къайсы бёлюмге къаллай специалистле керек болгъанын да жик-жиги бла белгилерге тийишлиди. Кёп усталыкълагъа бюгюнлюкде артыкъ уллу сурам жокъду, алай аланы аслам халда хазырлау а тохтаусуз барады – анга да эс бурургъа керекди.

Битеу айтылгъан затланы эсге алып сагъыш этсенг, быллай оюмгъа келесе: ишчи усталыкъланы даражасы энчи амал излеген проблемады. Андан къутулмай, экономиканы ышаннгылы айнытыр амал жокъду. Аны ючюн а не этерге керекди?

Биринчиден, жаш адамланы бу сферагъа чакъырыу ишни къолгъа алыргъа: иш бла жалчытыучу аралада тирирек къармашып, урунуу биржаланы, вакансияланы ярмаркаларын терк-терк бардырып, жангы ишчи жерлени юсюнден газетледе, телевиденияда, окъуу учреждениялада да билдириуле этип турургъа керекди. Терк окъуна кёп ахча этерге кюрешиу - ол бир-бирледе тюз жол болмагъанын ангылатыргъа керекди жаш тёлюге, ол санда бийик квалификациясы болгъан, производствода уруннган адамны къолайлыгъы не заманда да иги боллугъун да.

Экинчиден, бийик даражалы ишчи усталыкъланы рекламасын бардырыуну къырал кеси да къолгъа алыргъа, бир-бирледе аллай жерлени къураргъа ахча бла да себеплик этерге керекди. Бюгюнлюкде энчи билим бериу учреждениялада окъургъа сюйгенлени саны бек азды. Ол себепден асламлы информация органлада да тийишли пропаганданы бардырыргъа, профориентация бла байламлы бериуле къураргъа, аланы кезиу-кезиу чыгъарып турургъа да боллукъ эди.

Ючюнчюден, ишчини даражасы кётюрюлюр ючюн, республикада промышленность, эл мюлк, къурулуш бёлюмле да айный барыргъа керекдиле.

Дагъыда энчи орта билим берген учрежденияланы ишлерин да игилендирмей жарарыкъ тюйюлдю. Ол не магъананы тутады? Гитче шахарлада бла элледе училищелени бла техникумланы ырысхы онгларын кючлендирирге керекди. Нальчикде уа, предприятиялада болгъан сурамгъа кёре, кёп профильли учрежденияла къураргъа. Бир усталыкъгъа юйретиу иш талай жерледе бардырыла эсе, алада болгъан мюлкню эмда педагог кадрланы бирикдирип, аны бир жерде тамамларгъа тийишлиди. Аны хайырындан билим бериуню качествосу игиленирикди, бюджет ахчаны да аяулу къоратыргъа боллукъду. Дагъыда ма быллай мадарла къыйматлы боллукъ сунама:

- энчи орта билим бериу системаны айнытыугъа себеплик этиу, вузланы, техникумланы, училищелени араларында байламлыкъла къурау;

- билим бериуню качествосун игилендирирге экономика онгланы хайырланыу. Сёз ючюн, талай регионлада бюджетден ахча жаланда алгъан  усталыкълары бла ишге орналгъан выпускниклери болгъан учреждениялагъа бериледи;

- окъуу учреждениялада профориентация дерслени бардырыу, алагъа предприятияланы бла организацияланы келечилерин чакъырыу;

- орта билим берген учреждениялада ачыкъ эшиклени кюнлерин, школчулагъа эмда аланы ата-аналарына уа предприятиялада бла организациялада профессионал усталыкъланы конкурсларын бардырыу;

- профориентация жаны бла республикалы программаны жарашдырыу, энчи орта билим берген учрежденияланы ишлерин урунуу рынокну излемлерине келишдириу;

- республикада узакъ кезиуледе къаллай ишчи усталыкъла излениригин кёргюзтген амалланы хайырланыу, быллай кадрланы хазырлаугъа къырал заказ этиу системаны къурау;

- орта эмда энчи билим бериу учреждениялада окъугъанланы ол неда бу ишчи усталыкъгъа чакъырыу умутда стипендия программала жарашдырыу;

- промышленность предприятиялада уруннганланы усталыкъларын ёсдюрюуге себеплик этиу жаны бла республикалы программаны жарашдырыу;

- урунуу ярмаркаланы кезиуден кезиуге бардырыу;

- выпускниклени иш бла жалчытыр ючюн толтуруучу власть органланы, предприятияланы бла организацияланы келечилери эмда энчи орта билим бериу учрежденияланы башчылары къатышып «тёгерек столла», коллегияла бардырыу;

- энчи орта билим бериу учрежденияланы жетишимлерини республикалы кёрмючлерин къурау;

- билим бериу учрежденияланы, педагогланы да эм иги сынауларын сингдириуге себеплик этиу, аланы хайырланырча онгла къурау;

- энчи орта билим бериу учрежденияланы окъуучуларыны  эм педагогларыны саулукъларын сакълауну, социал жаны бла къоруулауну тынгылы системасын  къурау.

Ахырында энтта да къайтарып белгилерге сюеме: ишчи усталыкъланы даражаларын кётюрмей, Россейни, ол санда Къабарты-Малкъарны да экономикасы тутхучлу айнытыуну юсюнден арталлыда айтыр кереклиси жокъду. Мен оюм этгенден, ол эм магъаналы борчларыбыздан бириди! Мында ахшы урунуу тёрелеге, ишчи юйюрлеге  да энчи эс бурургъа тийишлиди. Ишчи усталыкълагъа, уруннган адамгъа сый-намыс бериуню жангыртыу  – олду бизни муратыбыз.