Таулуланы окъуулу, терен акъыллы, отуз тилде сёлешген айтхылы уланы

Белгили жамауат,политика эмда къырал къуллукъчу, тарыхчы, лингвист, алим Алийланы Жашауну жашы Умарны юсюнден кёп жазылгъанды. Бюгюн а Мамучиланы Динаны статьясын басмалайбыз.

Ол битеу Шимал Кавказны халкъларыны тарыхында энчи ызын къойгъанды. Аны фахмулу адам болгъанына ол 30 тилни билгени да шагъатлыкъ этеди. Орус, арап, тюрк, испан, перс, немис, ингилиз эмда башха тилледе да кесгин сёлешгенди.

Ол 1895 жылда 25 августда Минги тауну этегинде орналгъан эски къарачай элде, Къарт журтда, туугъанды. Атасы Жашауну бла анасы Сыйлыкъызны сегиз сабийлеринден бири болгъанды. «Бёрю атарны-бёркюнден» дегенлей, гитче заманындан окъуна къалгъанладан башха тюрлю болгъаны эсленип тургъанды. Беш-алты жылында ол къара танып башлагъанды. Къарт журтда училищеге кирип, аны айырмалы бошагъанды.

Билим алыргъа талпыныуу чексиз уллу болгъан жаш школну бошагъандан сора Баталпашинскде гимназиягъа киреди. Алай а, не медет, ахча амалтын бир жылдан аны къояргъа тюшеди. Аны билимге итиниулюгю 1907 жылда Кёнделеннге келтиреди. Анда ол медиресе школгъа киреди. Ол ары жашыртын къачып кетгенин белгилерчады. Анга ол заманда жаланда 11 жыл  толгъан эди.

Тёрт жылны белгили устазланы-Энейланы Алийни, Эфендиланы Локъман хажини, Чабдарланы Сюлеймен хажини - къолларында окъуп, терен билим алады. 1912 жылда Аксай, бёлек замандан а Темир-Хан-Шурин медиреселеге киреди. Окъуй тургъанлай устазлыкъ ишин да бардырады. Дин билим алгъаны бла бирге, орус тилни, адабиятны, физиканы, математиканы, химияны эмда башха илмуланы билирге итиннгенди. Танг жетишимлеге ие да болгъанды. Халкъны жашаууна къайгъырып, миллетни турмуш эмда адеп-къылыкъ даражасын игилендириуню жолларын излегенди.

Дагъыстанда устаз болуп ишлеген заманында ол кесини жангы жоругъун жашаугъа сингдирирге кюрешгенди. Арап тилден сора, сохталагъа адабиятдан, математикадан, физикадан, естесствознаниядан, тарыхдан дерсле бергенди. Артдаракъда аллай школланы Къарачайда бла Адыгеяда ачаргъа излегенди. Алай а таша патчах полиция, аны ызындан тюшюп, жолун кесгенди. 1916 жылда Умар Тифлисге кёчюп, энчи школладан биринде арап эмда перс тилледен дерле бергенди. Болсада жердегили властьланы келечилери, аны къара чёпге салып, алайдан да кетерча этгендиле. Ол амалсыздан Башкириягъа кёчеди, анда «Османия» деген семинарияда Гумар Голави деген таша ат бла  ишлеп башлайды.

Февраль революциядан сора кесини устаз нёгерлери бла Уфада Муслийман устазланы профессионал биригиуюн къурайды. Кеси да аны башчыларындан бири болады. Аны Шаркъдагъы устазланы битеуроссей союзуну ара бюросуну председателине да айырадыла. Алай бла ол Къазан шахаргъа кёчеди. Анда кесин саулайда жамауат-политика ишге береди. «Укутучи» журналгъа да редакторлукъ этеди. Бир жылны ичинде татар тилге юйренип, газетлеге бла журналлагъа политика темалагъа статьяла жазады.

Алийланы Умар жамауатны жакъчысыча кесин бек эрттеден танытханды. Халкъда сыйы ёсе баргъанды. 1918 жылны апрель айында 22 жылы толгъан жашны СССР-ни Наркомнацында Ара муслийман комиссариатны Кърым, Кавказ, Туркестан, Къыргъызстан (Къазахстан) бёлюмюню башчысына саладыла. Аны къайгъырыуу бла Совнаркомну энчи бегими чыгъады. Анга кёре къырал библиотекада сакъланнган Къуранны сыйыргъан патчах властьны оноуу терсленеди да, ол сыйлы китап муслийман съездге къайтарылады.

1917 жылдан башлап Алий улу большевик партияны члени болады. Муслийман сохталаны битеуроссей союзуну ол башчылыкъ этген ара бюросу Лениннге телеграмма жибереди. Анда жарлылагъа, унукъгъанлагъа жашау ачхан пролетар башчыгъа ыразылыкъ, бюсюреу да билдириледи.

Уруннган миллетни излемлерин жакълар ючюн артха турмагъан Умарны Совет къыралны ара аппаратына ишлерге чакъырадыла. Белгилисича, Совет властьны биринчи жылларында жер-жерледе къаугъала кёп чыкъгъандыла. Алий улуну уллу сыйы жюрюгени себепли аны кёп тюрлю жерлеге жибергенлей тургъандыла, болумну жумушатыр мурат бла. Анга салыннган борчну толтура, ол Бакуда,Шимал Кавказны кёп жерлеринде юйретиу-ангылатыу ишни бардыргъанды. Аны сыйын кёргендиле, сёзюне тынгылагъандыла.  Ол затланы эсге алып, Наркомнацда анга борч салгъандыла - Кавказны таулуларыны комиссариатын къураргъа.

Ол кёп иш мажарады. В.И. Лениннге, Я.М. Свердловха талай кере тюбейди. Кесини оюмун айтады, сёзюн да ётдюреди. Алай бла 1918 жылда 29 июньда Кавказ таулуланы бёлюмю къуралады, анга да башчыгъа Алий улу Умарны саладыла. Фахмулу, уллу къураучу хунери болгъан жаш ишни къолгъа алады. Архив документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, Наркомнац къыйын эмда магъаналы жумушланы тамамлардан алгъа, Алийланы Умарны Лениннге жиберип болгъанды. Нек десегиз, бачама анга тынгылагъанды. Совнаркомну 1918 жылны 2 августунда чыкъгъан бегимине кёре, Шимал Кавказны жер-жерли советлеринде таулуланы ишлери жаны бла бёлюмле къуралгъандыла. Бу документни магъанасы бек уллу болгъанды. Аны юсю бла кёп зат этилгенди.

1919 жылны жайында Алий улу Москвагъа къайтады. Ленин аны ишине уллу багъа береди эмда кёп да турмагъанлай, жангы жумушла бла аны Кърымгъа ашырады. Умарны сыйы жюрюгенин, сёзю ётгенин билип, акъ аскерчиле ызындан тюшедиле. Алай аны тапхан алай тынч болмагъанды. Ол жашыртын адамлагъа тюбеп, анга салыннган борчну тынгылы толтурады. Деникинчи офицерни кийимин кийип, Ставропольда, Ялтада, Бахчисарайда керекли адамлагъа тюбейди, кесин акъ аскерчилеге тутдурмайды. Ол кезиуде Алий улуну Екатеринодарда, Пятигорскде, Владикавказда эмда Грозныйде кёп адам бла тюбешгенине архив документле шагъатлыкъ этедиле.

Дагъыстанда ол бютюнда кёп иш тындыргъанды. Аны къайгъырыуу бла 1920 жылда мартны аягъында  республика акъ гвардиячыладан эмда тыш интервентледен тазаланады. Аны ючюн Алийланы Умар Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланады. Дагъыстанны Къоруулау совети аны басманы комиссарыны къуллугъуна салады. Ол бу республиканы Къоруулау советини секретарыны борчун да толтурады.

1920 жылда  31 мартда  Пятигорск шахарда Шимал-Кавказ ревком къуралады. Белгилисича, анга С.М.Киров эмда Г.К.Орджоникидзе башчылыкъ этгендиле. Алийланы Умарны да ары ишлерге чакъырадыла.  Ол бу регионда миллет районла бла байламлы партия ишге тири къатышады. Россейни делегациясыны къауумунда Коминтернни экинчи битеудуния конгрессине да барады. Белгили суратчы И.И.Бродский «Ленин на втором конгрессе Коминтерна» деген суратында Алий улуну таулу чепкени, акъ бёркю, къамасы эмда кероху бла суратлагъанды. Андан сора да, Шимал-Кавказ ревком Шаркъ халкъланы 1920 жылда сентябрьде Бакуда бардырылгъан биринчи съездлерине Алий улуну президиумну члени этип жибергенди.

Былайда бир затны чертип айтыргъа тийишлиди: Коминтернни экинчи Конгрессинден сора Шимал-Кавказ автоном тау республикала бла областьла къуралгъынчы, Умар  миллетлени ишлери жаны бла Наркомну уполномоченныйине салынады. Аны бла да къалмай, тау республикаланы Ара комитетини президиумуну члени, РКП (б)-ны обкомуну бюросуну члени, Къарачай ревкомну председатели, РКП (б)-ны Къарачай къурау бюросуну секретары, ВЦИК-ни члени болуп да тургъанды.

Таулу жашны жашауунда эм магъаналы кезиулеринден бири Ара Комитетни Политбюросунда ишлеген заманы болгъанды. Ол шаркъ халкъланы миллет автономияларын къураугъа уллу юлюш къошханды. 27 адам бла бирге (ала уа шаркъ халкъланы биринчи делегатлары болгъандыла) Ленин бла тюбешгенди, кёп ушакъ да этгенди.  Ол октябрьни 13-чюсюнде болгъанды, 14-сюнде уа  Политбюрону Ленин кеси бардыргъан кенгешинде сёлешгенди. Жаны ауругъан адамгъа уа, айхай да, айтыр зат ол заманда кёп эди. Алий улу уруннган,унукъгъан халкъланы къыйын жашауларындан хапар айтханды. Алагъа патчах власть сыйыргъан жерлени къайтарыргъа кереклисин чертгенди. Аны бла бирге амалсыз миллет автономияланы къураргъа кереклисине тюшюндюргенди.

Аллай уллу эмда къыйын кюрешни кезиуюнде Политбюро керекли бегимни къабыл кёреди. Гитче миллетлеге автономияла къурау алай бла жашауда орун алып башлайды. Аны бла бирге Шимал Кавказны таулуларына патчах власть сыйыргъан жерлени къайтарыуну юсюнден да сёз башланады.

Бу зат бла байламлы бегим чыкъгъандан сора бизни уллу къыралда иги кесек магъаналы иш мажарылады. Шимал Кавказда эки автономия къуралады. Ноябрьни 13-сюнде - Дагъыстан Республика, 17-синде уа Тау Республика баямланадыла. Тау Республиканы къурамына Чечен, Ингуш,  Тегей, Къабарты, Малкъар, Къарачай киредиле. Къобан областьны башчылары къарачай халкъгъа автономия бериуню огъурамайдыла. Алай болса да, октябрьни 18-де Ленин бу затны юсюнде кесини оюмун кесгин ачыкълайды эмда Шимал Кавказны башчылары Г.К.Орджоникидзе бла С.М. Киров аны оюмун жакълайдыла. Алай бла Алий улу кесини миллетине терен жан аурутханын танытады. Ол къарачай халкъны экономика эмда политика болумуну юсюнден доклад хазырлагъанды. Ленин аны  бла энчи шагъырей болгъан эди.

Алий улу 1920 жылда 11 ноябрьде къарачай халкъны съезди жыйыгъанды. Алий улу ары Наркомнацны уполномоченныйи болуп баргъанды. Кесини докладында ол Къарачай совет автономияны къураргъа кереклисин айтханды. Къарачайны биринчи съездинде делегатла Тау автономияны къуралгъаны ючюн къыралгъа ыразылыкъларын билдиргендиле. Бу жылны 17 ноябринде къарачай халкъны къадарына къайгъырып,Ленин резолюциягъа къол салгъанды. Алай бла Къарачай округ къуралгъанды, миллетге жерле берилгендиле. Ноябрьни 19-сунда уа Къарачай Тау ССР-ни къурамына миллет округ болуп киреди. Терк областьны халкъларыны Владикавказда бардырылгъан съездлеринде уа тау халкъланы автономиясы баямланады. Съездни ишине И.В.Сталин, Г.К. Орджоникидзе, С.М.Киров башчылыкъ этгендиле. Къарачайдан баргъан делегацияны башчысы да Алийланы Умар болады.

Ол кёп уллу къуллукълада ишлегенди. Къарачай миллет округ къуралгъанында, Ревкомну председателине салыннганды. Андан сора округну советине да башчылыкъ этгенди. Аны къайгъырыуу бла байладан жерлени сыйырадыла, школла,кооперативле къураладыла. Умарны миллетге жараулу, аны жашауун игилендирирге жораланнган ахшы оноулары халкъны эсинде къалгъандыла. Сёз ючюн, ол къалынны бла бернени къурутургъа буйрукъ берген эди. Аны бла бирге эски, чирик адетлени жюрютмезге,дерт тутууну къояргъа чакъыргъанды.

1921 жылда апрельни ал сюрюмюнде Нарсанада Совет Къарачай округну биринчи съезди бардырылгъанды. Анда кёп миллетни келечиси жашагъан округда баш жумуш адамланы жер бла жалчытыу болгъаны чертилгенди. Алий улу,иги хазырланып, анда сёлешеди. Аны сёзюню тамалында съезд  байладан жерлени сыйырып,унукъгъан,уруннган халкъгъа берирге деп, бегим чыгъарады. Андан тышында да, совет правительствону бегими бла къарачай халкъгъа Подкумок бла Къобан тёгерегинде иги кесек жер бериледи. Артдаракълада Уллу Къарачайдан чыкъгъан жерлешлерибиз ол жерледе Ючкекен,Сарытюз эмда башха элле къурайдыла.

Алийланы Умар келир заманны сагъышын да этгенди. Партия эмда совет къуллукъчула жангы къуралгъан Къарачай автономиягъа керек боллукъларын ангылап, округну ара шахары Нарсанада 1921 жылны жайында совет партия школну ачады. Кёп фахмулу жашла бла къызла орта усталыкъ эмда бийик билим алыр муратда Ростовну, Владикавказны, Москваны, Ленинградны эмда башха шахарланы окъуу юйлерине жибериледиле.

Артдаракълада Алийланы Умар ол затны юсюнден жазгъан заманда билим алып къайтхан жаш адамла автономиягъа уллу хайыр келтиргенлерин чертгенди.  Кесини ышаннган адамлары бла бирге тау эллерибизге айланып,болумну кёргенди, халкъны жашауун игилендирир жанындан ангылатыу-юйретиу ишлени бардыргъанды, ич ишлени бёлюмлерин къурагъанды. Ол, Совет властьны политикасын жашаугъа сингдирир ючюн,къолундан келгенни барын да этгенди.

Уллу къыралны ичинде жашап, къарачай халкъ башха къоншу миллетле бла бир тил табаргъа кереклисин, шуёхлукъ жюрютюрге тийишлисин ол иги ангылагъанды. Алай бла къазакъланы, къабартылыланы, черкеслилени, абазалыланы, ногъайлыланы къарачай халкъ бла шуёхлукъларын бегитиуге танг юлюш къошханды. Аны бла бирге уллу орус халкъны гитче тау халкъланы айнытыуда къыйыны болгъанын адамланы акъылларына сингдиргенлей тургъанды.

1921 жылны ноябрь айында Алий улу Къарачай автоном округ бла Къобан областьны Баталпашинск бёлюмюн бирикдириуню юсюнден кесини оюмун айтханды. Ол кезиуде черкеслени,абазалыланы эмда ногъайлыланы кеслерини миллет округлары болмагъанды. Умарны бу башламчылыгъын Къарачайны эмда Черкесияны жамауаты жакълагъанды. Алай бла, къарачайлыладан, черкеслиледен, абазалыладан, ногъайлыладан эмда оруслуладан Алий улуну башчылыгъы бла делегация къуралып,Москвагъа барады.

Алий улу Къарачай-Черкес автоном область къураргъа жолдаш Ленинден эркинлик табады. Алайды да, 1922 жылда 12 январьда ВЦИК-ни декрети бла РСФСР-ни къурамында КъЧАО жаратылады. Январьны 23-сюнде уа РКП (б)-ны Ара Комитетини Къыбыла-Шаркъ бюросу кесини кенгешинде Къарачай-Черкес областьны Ревкомун бегитеди. Къарачай-Черкес автоном областьны биринчи башчысы да Алийланы Умар болгъанды.

Ишге толу берилгени,тутхан жумушун жик-жигине жетдиргени себепли Алийланы Умарны сыйын уллу,гитче да бирча кёргендиле. Советлени битеуроссей съездлерини битеу барысына дегенча ол делегат болуп сайланнганды. ВЦИК-ни члени болгъанлай тургъанды. Жыйылыуланы протоколларында, башха документледе жазылгъанына кёре, Алий улуну адамлыгъына,ишине да ол кезиуде бийик багъа берилгенди.

Жангы къуллугъунда анга кёп ишлерге тюшмегенди. Бир къауум аппаратчикле аны сыйына, болумуна зарланып, ол Совет властьны миллет политикасын тюз бардырмайды дегенни айтып, Москвагъа къагъытла жибередиле. Шимал-Кавказ аскер округну членлери Ворошилов бла Буденный Алий улу аланы алларында баш иймегени, тап, аланы хыртха ургъаны ючюн бу материалланы анга къажау хайырланып, аны ишден чыгъартадыла. Бёлек заманны ол Дагъыстанда ишлейди, алай а кёп турмай аны Москвагъа чакъырадыла. РКП(б)-ны Ара Комитети аны культура фронтха ашырады. Ол анда Наркомнацны эмда Шаркъ китап басманы коллегияларына киргенди. Артдаракълада ол фронт ара китап басмагъа бурулгъанды. ВЦИК-ни члени болгъаны себепли Алий улу къыралны баш закон органларыны ишлерине къошулгъанлай тургъанды. Аны бла бирге Кърымны, Кавказны, Поволжьени, Орта Азияны, Къазахстанны, Сибирьни халкъларына жораланнган окъуу эм суратлау литератураны басмасына башчылыкъ этгенди.

1922 жылдан 1925 жылгъа дери Наркомнацда Уллу коллегияны члени болуп ишлегенди. Аны бла бирге ара басманы коллегиясыны къурамына да киргенди. Адыгеяны Москвада келечилигине председательлик да этгенди. ВЦИК-ге киргенини хайырындан къыралыбызны миллет районларында маданият,экономика эмда политика ишлени тамамлаугъа юлюш къошханды.

1924 жылда къарачай-малкъар тилде  биринчи болуп латин алфавитни тамалында «Элибле» деген окъуу китап чыгъаргъанды. Андан сора уллулагъа жоралап «Бирликде-тирлик» деген окъуу хрестоматия басмалагъанды.  Фахмулу адам болгъаны себепли назмула да жазгъанды. Аны «Кавказ» деген назмусу бийик профессионал даражасы болгъан чыгъармады.

Къураучулукъ жаны бла, илму атламлары бла Алийланы Умар кесине жыйырманчы жылланы экинчи жарымында эс бурдургъанды. Шимал-Кавказ край къуралгъанында, аны ол регионнга ашырадыла. Ол алгъа крайны Миллет советине башчылыкъ этеди. Аны бла бирге  билим бериуден бёлюмню таматасыны орунбасары болады. Китап басмагъа, Шимал-Кавказ край тау илму-тинтиу музейни институтуна башчылыкъ этеди. Жангы алфавит чыгъарыу жаны бла Шимал-Кавказ комитетни председатели болады. «Революция и горец» журналны редакторуну орунбасарыны къуллугъунда ишлейди. Бу затланы барысын да мажарыргъа бир адамны къолундан къалай келгенди, деп сагъыш этерчады.

Алийланы Умар усталыкъ берген кёп окъуу юйню ачылыууна юлюш къошханды. Шимал Кавказда илму-тинтиу эмда педагогика институтланы къурауда аны къыйыны уллуду.

1925 жылда Умар жангы алфавитни программасын жарашдырыуну къыйгъысы бла туугъан эли Къарт журтха келеди. Анда ариулугъу бла битеу Уллу Къарачайгъа айтылып тургъан Хубийланы Иммолатны къызы Мариямгъа тюбейди. Аны бла бир юйюр къурайды. Алийланы юйдегилери Ростов шахаргъа къайтхандан сора кёп да турмай Москвагъа кетедиле. Нек десегиз, анга анда иш бередиле. Юй бийчеси Мариям ара шахарда И.Сеченов атлы биринчи медицина институтну бошагъан биринчи къарачайлы тиширыуду. 1926 жылда аланы тюнгюч уланлары Шамил тууады. Ол да, анасыны жолу бла барып, хирург болуп, кёп жылланы Къарачаевскде ишлегенди. РСФСР-ни сыйлы врачыды. Экинчи жашлары Алий сабий заманында ауушханды.

Чыгъармачылыкъ ишге уллу магъана берген Алийланы Умар миллетине бай тин хазна къойгъанды. Ол отуздан аслам ишни авторуду. Аны белгили чыгъармаларыны ичинде «Къара халкъ» (1926 ж.), «Къарачай» (1927 ж.), «Адыгея» (1927 ж.), «Грамматика карачаево-балкарского языка» (1930 ж.), дагъыда башхала бардыла. Аны чыгъармаларында адамланы жашауларына заран салгъан эски, чирик адетлени терслеген оюм бюгюн да магъанасын тас этмегенди.

1931 жылда Алий улу Дуния мюлкден бла политикадан къызыл профессураны институтуна киреди. Окъуй да тургъанлай, таймаздан ишлейди. «Революция и письменность» журналны редактору болуп турады. 1935 жылда институтну тауусуп, кесин саулай илму-педагогика ишге береди. Битеусоюз заочный институтну ленинизмден кафедрасыны илму секретарыны къуллугъун да бардыра, ол МГУ-да арап тилни, Литература институтда да къарачай-малкъар тилни окъутханды. Отузунчу жылланы башында ол диссертацияны къолгъа алады, 1935 жылда аны жетишимли къоруулап, экономика илмуланы доктору болады.

Не медет, ол жыллада Сталиннге табыныу кюч алады. Аны бла бирге репрессияла да къатыланадыла. Аллай къыйын болумда мингле бла адамла, миллетлени эм игилери, тюзлюкню тёрелери, сталинчи  системаны ыргъагъына тюшедиле. Алий улу да аланы бирлери болады. 1936 жылда газетледе бла журналлада аны юсюнден болмагъан фатыуаланы жазадыла. Ол властьха къажауду, анга ышаныргъа жарамайды деп, къагъытла жер-жерлеге жибериледиле. Аны  партиядан чыгъарадыла. Алай а бир кесекден дагъыда ызына аладыла. Энди жашауум тюзелди деп тургъанлай, аны юйдегисин биягъынлай къыйынлыкъ басады.

1937 жылда июньну 24-сюнде Англия,Тюрк эмда Польша къыралланы шпионуду деп, аны тутуп кетедиле. Аны бла бирге Сталинни бла Ворошиловну къурутур мурат бла террорчулукъ хазырлайды, Шимал Кавказда буржуй къауумлагъа жакъ басады, аны Совет Союздан айырыргъа излейди деп, эсинде болмагъан терсликлени кюреп, къаты жууапха тартадыла. 1938 жылда Ворошиловск шахарда аны илишаннга салып ёлтюредиле. Ол кезиуде анга 43 жыл бола эди.

Россейни патриот уланыны сыйы 1957 жылда къайтарылгъанды. Аны жалгъан дау бла терсленнгени ачыкъ болгъанды. Бюгюнлюкде ёсюп келген жаш тёлю 120 жыл мындан алгъа Къарачайда аллай улан туугъанын билирге керекди. Нек десегиз, аны жашау жолу юлгюге айтырчады. Бир къарангы тау элден чыгъып, атын битеу уллу къыралгъа иги бла айтдыргъанды, къуру Къарачайгъа угъай, битеу Шимал Кавказгъа кёп игилик этдиргенди.

Не жаны бла да терен фахмулу, билимли инсан болгъаны себепли, аз жашаса да, адам ийнанмазча талай иш тындыргъанды. Халкъына,къыралына къуллукъ этген адам ёлюмсюздю. Аны аты тарыхда къалады. Аллай  адамлагъа заман тюз багъа береди. Биз аны кёзюбюз бла кёребиз. Бюгюнлюкде республиканы ара шахарыны орамларындан бири, Къарачай-Черкес къырал гуманитар университет да аны атын жюрютедиле. Алий улугъа эсгертме салыныр деген ышанмакълыкъ да барды.