«Наныкъла бла дарманлы хансла ёсдюрюу иги файда келтирген иш болгъанына эс бурмайбыз»

Эл мюлкню айнытыуну юсюнден айтханда, аны баш бёлюмлеринден сора да, сёз ючюн битимчиликден, малчылыкъдан, къырал, мен оюм этгеннге кёре, башха сфералагъа да тийишли эс бурургъа керекди, дейди РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан ТАОВ. Алим айтханнга кёре, сёз мында жюзюмчюлюкню, тау районлада терек бахчаланы къурауну, бал чибинлени жайыуну, наныкъланы ёсдюрюуню юслеринден барады. Дарманлы битимлени, хансланы бир-бир тюрлюлери фармацевтика, парфюмерия промышленностьда хайырланыргъа боллукъдула. Аланы ёсдюрюрча эмда бу ишни хайырын кёрюрча республиканы онглары, амаллары да барды. Ол эллилени иш бла жалчытыргъа иги себеплик этеригине да ишек жокъду.

- Къабарты-Малкъар алай гитче болмагъанлыкъгъа, эл мюлк производствогъа жараулу жери  уа, жарсыугъа, иги да азды, - дейди, Пшикан Кесович. - Статистика шартлагъа кёре, регионланы быллай байлыкъларын адам санына бёлюп тергегенде, республика саулай къыралда окъуна ахыр жерледен бириндеди. Бизде эл мюлк производствону кенгертиу бла айнып турургъа амал жокъду. Ол себепден, башында айтылгъаныча, битеу болгъан онгланы хайырланыугъа тийишли эс буруп башларгъа керекди. Аланы санында тау жерледе терек бахчачылыкъны къолгъа алыуну эм магъаналыгъа санаргъа боллукъду. Ол тийрелени табийгъаты, хауасы да анга иги себеплик этерикдиле. Элледе ишсизле аслам болгъаны ючюн жангы производстволада урунургъа сюйген адам табылмай проблема боллукъ тюйюлдю.

- Терек бахчачылыкъ бла республикада, кенг халда, 1936 жылда - кёгет-наныкъ станция къуралгъаны бла - кюрешип башлагъан эдиле. Ол кезиуледе окъуна тыш регионлагъа да сатарча аллай бир продукция чыгъарылгъанды. Эм уллу бахчала уа озгъан ёмюрню 70-чи жылларында къуралгъандыла. Къыралда реформала башланнган кезиуледе республикада тёрт мингден аслам гектар жерде ёсе эдиле алма терекле.

Бюгюнлюкде да бу ишни жангыдан къурарча алай кёп къыйын къоратыллыкъ тюйюлдю. Аллындан эски бахчаланы къырып кетерирге керекди. Ол жерде жангы тереклени орнатхандан сора бахчаны аз-аздан кенгерте барыргъа тийишлиди. Арт жыллада тёбен районлада тыш къыраллы технологияланы хайырланып, терк айныгъан бахчала кёпден-кёп къурала барадыла. Быллай амалланы тау этеклеринде да сингдирирге боллукъ эди.

Аны айтханда, жаланда алма тереклеге угъай, жюзюм бахчалагъа да эс бурургъа боллукъду. Жюзюмчюлюк эл мюлк сферада файдалылыгъы иги болгъан ишледен бириди. Аны бла кюреширча жер да, кюнню халы да тийишли болургъа керекди. Бизни республикада бу жаны бла бек ахшы онгла бардыла. Бёлюм кеси да къайнагъан кезиуле да болгъандыла мында. Кёплени эсинде болур озгъан ёмюрню экинчи жарымында кёп районлада винсовхозла къалай жетишимли ишлегенлери. Алай 1985 жылда, къыралда алкогольгъа къажау кампания башланнганы бла ала да тюп боладыла.

Къысха заманны ичинде 4,2 минг гектар жюзюм бахчаладан жаланда 800 гектар къалады. Ары дери бир жылгъа 12-14 минг тонна продукция жыйылыучу эсе, 2002 жылда уа аны ёлчеми жаланда 2,8 мингнге жетгенди. Быллай болумда чагъыр продукцияны чыгъарыучу предприятияла да тозурагъандыла, кёпле ишсиз къалгъандыла. Бёлюмню аягъы юсюне салыр умут бла 2003 жылда республикалы энчи программа жарашдырылгъан эди. Алай аны да артыкъ хайыры болмагъанды…

Бюгюнлюкде республикада быллай бахчала талай минг гектар жерни аладыла. Чыгъарылгъан продукция да хар жыл сайын кёбейгенлей барады. Тереклени асламысы мылы жерледе ёседиле. Алай жюзюм бегирекда иги тау этеклеринде битеди, татыуу да анда иги болады.  Францияда, Португалияда, Германияда бахчала къаллай жерледе къуралгъанлары анга шагъат этедиле. Къабарты-Малкъар а бу жаны бла айырмалы  болгъаны кимге да баямды.

Айнытыу амалланы арасында наныкъланы, дарманлы хансланы ёсдюрюуню юсюнден да тынгылы айтыргъа тийишлиди. Мында да тау районлада иги онгла болгъанларын, алай ала хайырланмагъанын белгилерчады. Быллай продукцияны ёсдюрюуден сора аны жарашдырыу бла да кюреширге боллукъду. Ол а файдалылыкъны кёбейтирге, кёплени иш бла жалчытыргъа да этерикди себеплик.

Бузлатылгъан, къургъакъ этилген наныкъла, варенье, джемле, жемиш суула, конфитюр, настойкала, компотла… азмыды мында амал. Къасмакъ, муркку, итбурун, тюртю, чум адамны саулугъуна не жаны бла да хайырлы затладан байдыла. Фармацевтика предприятиялагъа керекли дарманлы хансла да аслам ёседиле бизде. Быллай продукциягъа сурам иги болурун бу шарт ачыкъ кёргюзтеди: Россейде фармацевтика бёлюм бир жылны ичинде 48 минг тонна дарманлы битим хайырланады. Аны жарымын предприятияла тыш къыралладан сатып аладыла.

Наныкъланы, дарманлы хансланы да ёсдюрюрча аллай кёп къыйын салыргъа кереклиси жокъду. Кеслерин да агъач тийреледе, суу жагъалада, къысха айтханда, артыкъ хайырланмагъан жерледе ёсдюрюрге боллукъду.

Гюл  сатыу да иги файда берген ишге саналады. Ишек болгъан «Декоративные культуры» деген совхозну эсге тюшюрсюн. Кеси заманында ол битеу къыралгъа окъуна аты айтылгъан, кючлю предприятие болгъанды. Тюрлю-тюрлю шахарланы орамларында, паркларында, эсгертмелерини къатларында ёседиле андан алыннган  юлкюле бла терекле. Гюлле бла айбатлы юлкюле сатыу, аланы урлугъун жарашдырыу рынок хар жыл сайын эм азы бла онбеш процентге кёбейе барады. Тыш къыралланы продукциясы уа Россейни бу рыногуну 90 процентин алады.

Бал чибинлени жайыу да республиканы агропромышленность комплексине танг себеплик этерик амалладан бириди дерге сюеме. Ансыз да бал аслам чыгъарылады деп кёпле айтадыла. Алай мен оюм этгенден, мында жаланда анга угъай, бу иш бла байламлы башха продукциягъа да энчи эс бурургъа керекди. Пыльца, перга, прополис, уу медицинада бла косметикада кенг хайырланнган затладыла, алагъа не заманда да сурам иги болады. Къырал да кеси жанындан бу сферада къармашыргъа сюйгенлеге билеклик этер амал табаргъа керекди.

Ахырында жер тюбюнден чыкъгъан исси сууланы хайырланыуну юсюнден  да айтыргъа сюеме. Быллай ресурс бла кёп регионда, тыш къыраллада да теплицаланы, юйлени жылытадыла. Сёз ючюн, Махачкъалада бюгюнлюкде бир ненча мингден аслам квадрат метр жашау журтланы, социальный, маданият учрежденияланы, промышленный предприятияланы да къыш кезиуде аны бла жылытадыла. Бизде да барды ол байлыкъ, алай аны хайырланыугъа артыкъ эс бурулмайды. Айтханымча, исси сууланы къатларында жаланда теплицала къурагъаны бла окъуна иги файда тюшюрюрге боллукъду.

Алайды да мында айтылгъан онгланы къайсыларын да тийишлисича хайырланырча, министерствола, ведомствола, жер-жерли власть органла, алимле, предпринимательле да къатышып, ишчи къауумла къураргъа керекди. Сагъынылгъан амалланы бир-бирлери, сёзсюз, эл мюлкню тёрели бёлюмлерине келишмейдиле. Ол себепден ала бютюнда терен тинтилирге, кеслерине да илму эм маркетинг жаны бла да багъа бичерге керекди. Аны бла бирге финансла бла себеплик этиу къырал программалагъа къатышыр амалланы да сюзерге. Ишни къайсысын къурагъанда да баш магъана производствону айнытыугъа, адамланы иш бла жалчытыугъа берилирге тийишлиди. Ма олду республиканы экономикасыны конкуренциягъа чыдамлылыгъын кючлендириуню, мында жашагъанланы да къолайлыкъларын игилендириуню жолу, - деп белгилегенди алим.