Озгъан заманладан хыйсап этиу, федерализмни кючлерге, халкъланы бирикдирирге болушурукъду

Кавказ урушда жоюлгъан адыгланы эсгериуню кюнюне аталгъан жумушла быйыл пандемия бла байламлы онлайн халда бардырыладыла. Ол санда Черкеслилени халкъла аралы ассоциациясы къазауатны темасына аталгъан видеоконференция къурайды, бу организацияны башчысы Хаути Сохроков «Черкес-FM» радиоканалда жерлешлерине айланыу этгенди, сау кюнню уа анда урушха аталгъан жырла айтыллыкъдыла. Дагъыда бюгюн  кюн ортада Нальчикни солуу паркында «Древо жизни» эсгертмеге гюлле салынырыкълары белгиленеди. Коронавирус ауруу жайылгъаны бла байламлы тёрели бушуулу жумушланы къурамазгъа оноу чыгъарылгъанды.   

Ол къазауатдан сора минг бла жарым жылдан артыкъ озгъандан сора урушну сылтауларына, ол регионнга келтирген тюрлениулеге кёз къарамла кёп тюрлюдюле. Болсада     тарых  илму, жаланда шартлагъа таянып, андан тюз хыйсап этерге тийишлиди. Алай, къаллай бир алим бар эсе, аллай бир оюм тууады дегенча, тюзлюкню жашырып, тарыхны кесине таплыкъгъа ангылатхан алимле да аз тюйюлдюле.

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни илму эм техника жаны бла премиясыны лауреаты, тарых илмуланы доктору, профессор, Гуманитар тинтиулени институтуну директору Касболат Дзамиховну айтханына кёре,   Кавказ урушну  сылтауларына,  ол келтирген тюрлениулени тинтиуге аталгъан илму ишле кёпдюле.

Бу темагъа эс XIX  ёмюрде бурулгъанды. «Патчах Кавказ халкъланы жерлерине сугъанакълыкъ этип башлагъан кезиуден бери урушну сылтауларыны юсюнден  оюмла кёп тюрлюдюле. Биринчиси империялы ниетни сакълайды, бу кезиуню «колонияла», «владычество» деген сёзле бла  ачыкъларгъа боллукъду. Ол заманны  тинтиулеринде кавказлыла  билимсиз, адепсиз, намыссыз халкълача кёргюзтюледиле эмда аланы къоруулагъанлары тюздю деп   жазылады. Башхача айтханда, кавказ халкъланы  къолгъа жыяргъа, мында колония къураргъа мурат салыннганды. Экинчи сылтау а – бу ишлеге къажау   миллет-азатлау къымылдау башланады»,-деп ангылатады алим.

XIX ёмюрде жамауатда  патчахны колониальный политикасына къажау болгъанла, аны терсге санагъанла алай кёп жокъ эдиле. Жаланда белгили демократла Белинский бла Герцен, философла Марксны эм Энгельсни    ызындан, Кавказ уруш миллет-азатлау къымылдау болгъанын  белгилегендиле.   Алай аланы оюмларына ол заманда тийишли магъана берилмей къалгъанды.

Совет тарыхчыла Кавказ урушха эмда андан сора болгъан ишлеге башха багъа бергендиле – къазауат тау халкъланы эркинликлери ючюн кюрешча кёргюзтюледи. Академиялы илмуда ол ишле  «кеси ыразылыкъ бла биригиу» деген концепцияны чеклеринде ачыкъланады.  Ол а СССР къуралгъынчы да халкъла  биригирге итине эдиле   деген оюмну жаяр мурат бла этилгенди.

Болсада урушну сылтауларыны юсюнден башха оюмла да кёпдюле. Къан тёгюлгенинде кавказлыланы терслегенле да бардыла.  Касболат Фицевични айтханына кёре,  1980 жыллада совет  кавказоведенияда урушну запад адыгла, дагъыстанлыла, чеченлиле кеслери башлагъандыла, ала экспансия политика бардыргъандыла деген оюм туугъан эди.      Къазакъ  станицалагъа, патчах аскерлеге сунмай туруп чабыууллукъланы   -   партизанлагъа ушаш -   тау халкъла   башларын кечиндирир ючюн этгендиле, урушну ала кеслери ачхандыла дегендиле  бир-бир алимле.  «Алай бла ала адыглагъа,  башха халкълагъа этилген артыкълыкъны башын жулургъа  кюрешгендиле»,-деп чертеди бизни ушакъ нёгерибиз. 

Бютюнда бу темагъа сейир 1990 жыллада ёсгенди. Ол кезиуден бери  Кавказ урушну тарыхы не жанындан да тинтилгенди, кёп сейир шартла ачыкъланнгандыла, материалла, документле басмаланнгандыла. Алада  уа  тау халкъла Осман Тюркге ислам дин ючюн кёчюп кетгендиле, деген оюмгъа  баш магъана берилгенди. Алада  ингилизли шпионла бардыргъан политикагъа эс бурулмай къалгъанды. 

Болсада бюгюнлюкде алыкъа  Кавказ урушха аталгъан илму ишле   тау халкъланы  тарыхларын толусунлай ачыкълагъандыла дерге эрттеди. Касболат Дзамиховну акъылына кёре,  кавказоведенияда бу бушуулу кезиуню шарт белгилеген баш ангыламла окъуна тохташдырылмагъандыла. «Сёз ючюн, историографияда «Кавказ уруш» деп эрттеден хайырланнганлыкъгъа, аны аты окъуна кёп тюрлю айтылады: «Орус-Кавказ уруш», «Халкъ азаплау уруш», «Антиколониальная» эм башхала. Андан сора да, «мухажирле» деген сёз да адыгла туугъан жерлеринден зор бла къысталгъанларын ангылатмайды.    Ол жаланда терминлени тохташдырыу бла байламлы тюйюлдю. Былайда сёз   концепцияны юсюнден барады,   ол  тау халкъланы тарыхларына тюз багъа берирге болушурукъду»,-дейди ол. 

18-чи ёмюрде Къабарты Россейге кеси ыразылыгъы бла къошулгъаны къан тёгюлмезине, чабыууллукъла этилмезине ышандырыргъа керек эди. Бир-бир алимле ол келишимге таянып,  Къабарты Кавказ урушха къатышханына ишеклик туудурадыла.   Алай   1760 жыллада адыгла   миллетни келир жашаууна магъаналы сайлау этерге керек эдиле.  Болсада ала эркинлик ючюн кюрешни айырадыла. Ала файда излемегендиле, жаланда кеслерини жерлеринде тынч-ырахат жашаргъа, социальный эм политика низамларын сакъларгъа сюйгендиле, дейди алим.

- 1778 жылда къабартылы бийле орус аскерге къажау уруш ачадыла. Алай аланы тунчукъдурур ючюн патчах къаты мадарла этгенди: халкъны къырыргъа аскерлерин жибергенди. Бу ишледен сора генерал Якоби къабартылыла 10 минг сом тёлерча, эки мингден артыкъ ат, беш мингден артыкъ тууар эмда 4 минг къой берирча тазир салгъан эди. Ол а халкъны тонау болгъанды,-деп ангылатады ушакъ нёгерибиз.

Бюгюнлюкде тарыхны, эрттегили тёрелени,   миллет культураны жангыртыугъа энчи эс бурулады.  Алай бла уа Кавказ урушну магъанасына, сылтауларына да энчи эс бурулуп башлагъанды.   Анга да сейир этерча тюйюлдю. Ол политика эм сезим магъананы тутады. «Бир жанындан, тыш къыраллада жашагъан адыгла кеслерини туугъан журтларына Кавказны санайдыла. Башха жанындан а Россейде бардырылгъан демократиялы процесслени кезиуюнде бир заманда кёп санлы  шапсуг халкъ  кесини туугъан жеринде миллет-культура автономия окъуна къураялмайды. Урушдан, зор бла кёчюрюлгенден сора Кавказда адыгланы жаланда 5 проценти къалгъанын ангылагъан адамгъа сабыр кёллю болгъан къыйынды»,-деп акъыл этеди ол.

Заман  кёргюзтгенича, кеслерини тарыхларын унутхан халкъла  тас болуп къаладыла. Алимни айтханына кёре, кавказ халкъланы энчиликлерин сакълар ючюн а ёсюп келген тёлюлени ата-бабаларыбызны жигитликлеринде  эркинликге, ата журтларына  сюймекликге юйретирге тийишлиди. Халкъ   культураны, миллет сезимни, тилни сакълар ючюн да уллу къыйын салыргъа керекди.

Аны бла бирге  Кавказ урушну тарыхын тинтиу, жангы шартланы ачыкълау  миллетле аралы  келишиулюкню сакъларгъа себеплик этерикдиле.  Къыралда халкъланы араларында болгъан даулашла кёп миллетли Россейде жашагъан  халкъланы тарыхлары тинтилирге, къыралны оноучулары аланы билирге борчлу болгъанларына шагъатлыкъ этедиле, дейди  профессор. «Шимал  Кавказ тарыхын билирге сюеди. Алай эсе уа, алимле бла политикле жангылыргъа эркин тюйюлдюле.   Кавказ урушну тинтиуге политика неда  идеология къатышсала, къаугъала  туумай къаллыкъ  тюйюлдюле. Озгъан заманладан хыйсап этиу, сёзсюз, федерализмни кючлерге, халкъланы бирикдирирге болушурукъду»,-дейди ол.  

 

Тикаланы Фатима.
Поделиться: