Жигит тасхачы

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына

Таурухлу Кузнецов бла тюбешиу

1942 жылны жаз башы. Немис-фашист аскерле алгъа къызыу келген заман. Кёп бармай ала Къабарты-Малкаргъа да жетериклеринден хыйсап этип, мында партизан отрядла къураугъа киришген эдиле. Чегем ауузда «Фашизмге ёлюм» деген аты бла къуралгъан отрядха жаш комсомол къуллукъчу Ахкёбекланы Исхакъны да жаздыла.

Алай анга, къолуна сауут алып, таулагъа чыгъаргъа тюшмеди. Бир кюн аны комсомолну обкомуна чакъырдыла. Аны секретары Атаккуланы Хафийсатны кабинетинде ол сармаковчу жаш Нахата Токбаев бла танышды. Тиширыу аланы экисин да партияны Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретары Зубер Кумеховха элтди. Ушакъны узакъгъа созмай, Кумехов: «Сиз Москвагъа барлыкъсыз – Партизан къымылдауну Ара штабына – андан къалгъанын ары жетсегиз билирсиз», - деди.

ВЛКСМ-ни Ара комитетини биринчи секретары Михайловну кабинетине жыл санлары хазна къалмай бир кибик болгъанладан онсегиз жаш жыйылгъан эдиле. Мында ала ара шахаргъа нек чакъырылгъанларын ачыкъ айтдыла. Экинчи кюн а жашланы Ленинград шосседе орналгъан бир юйню аллына элтип тюшюрдюле. Анда уа – разведка школ

Курсантла окъуу бла бирге школну мекямында къалауурлукъ да эте эдиле. Бир кюн, Ахкёбек улу дежурналыкъда болгъанында, коридорда бийик ёсюмлю, субай санлы немецли офицерни кёрюп, сейирге-тамашагъа къалды. Къайдан чыкъды бери гитлерчи офицер?! Не сёз барды, абызырады, не этерге билмей.

Немисли уа, акъыртын атлай, дневальныйге жууукълаша келеди. Исхакъ кючюнден келгенича «хальт!» деп къычырып, керохун чыгъарады. Алай ол аны немислини юсюне бургъунчу, офицер, юсюне секирип, дневальныйни къолун кероху бла бирге столгъа басды. Керох атылып, огъу полгъа тийди.

Дауурну эшитип, коридоргъа чабып чыкъды Старинов. Экинчи кюн школну начальниги Ахкёбек улун чакъырып, коридорда кимни кёргенини юсюнден ауузундан сёз чыгъарыргъа жарамазлыгъын къаты эсгертди… Аны школну башха, подрывникле хазырлагъан бёлюмюне ётдюрдюле.

Ол немисли офицер айтхылыкъ совет разведчик Николай Кузнецов болгъанын Исхакъ артда билген эди. Гитлерчи обер-лейтенант Пауль Зибертни аты бла аны душманны тылына жиберирге заман жетип, жибералмай тура эдиле. Тюшюнде орусча сёлешгени ючюн. Жукълагъанда да немис тилде сёлеширге юйреннгенден сора кетгенди ол разведшколдан.

Душман бийлеп тургъан жерге

Школну курсантларын энчи буйрукъ бла душманны тылына атар заман да жетди. Белоруслу подпольщикле Гомель шахарда немецлиле Германиягъа ишге жиберирге беш минг адамны тизмелерин хазырлагъанларыны юсюнден билдиргендиле. Адамларыбызны фашист къулчулукъдан къутхарыр ючюн, ол тизмелени жокъ этерге керек эди. Аллай буйрукъ бла тёрт партизан разведчик – Ахкёбекланы Исхакъ, Нахата Токбаев, Александр Сергеев эм Александр Поляков – къарангы кече «Дуглас» самолёт бла гитлерчиле бийлеп тургъан Белоруссиягъа учхандыла. Штурман белгиленнген жерге жетгенлерин билдиргенде, разведчикле турдула, парашютларыны таплыкъларын къоллары бла тийип кёрюп, секирирге хазырландыла. Тюбюнде, агъач талада, отла жана эдиле. Жашла бир бири ызларындан кече къарангысына тумаланадыла… Разведчиклени юйлерине уа жашыгъыз немис-фашист аскерле бла сермешледе жигитча ёлгенди деп къагъытла жибергендиле.

Жарашдырылгъан планнга кёре, ала бир талай заманны Орша шахарда турургъа керек эдиле – аты къыралыбызгъа белгили Константин Заслоновну отрядында. Анда сынаулу разведчикле аланы кёп затха юйретдиле, ол санда магнит миналаны хайырланыргъа да. Жашлагъа кир, жылтыргъан жерлери да болгъан къызыл аскерчи кийимле кийдиргендиле. Кеслерин къуршоуда къалгъан солдатла сундуруп эм жесирге берирге сюйгенлерин билдирип, ала Гомель шахаргъа келгендиле. Анда урунуу биржадан узакъ болмай, чурукъла тикген эм жамагъан мастерской бар эди – гомельчи подпольщикле тутхан мекям. Разведчиклени ары ишге аладыла.

Бери не буйрукъ бла келгенлерин разведчикле бир такъыйкъаны да унутмайдыла, ашыгъыргъа керекди, ансы кеч къалыргъа боллукъдула. Адамланы эшелоннга жыйсала, буйрукъну толтуруудан къол жуу да къой. Кюн сайын кече ортасына дери жашла кезиу-кезиу урунуу биржагъа ненча адам келгенине-кетгенине къарап турадыла. Къалауурла кеслерин къалай жюрютгенлерине да. Немецлиле биржаны мекямын сакълаугъа артыкъ уллу магъана бермегенлерин ангылагъан эдиле разведчикле. Гитлерчи аскерле Москваны къатына жетип тургъанда, узакъ тылда, Гомель шахарда, диверсия болургъа боллукъду деп, баям, немецлилени эслерине келген болмаз эди.

Андан ары созаргъа жарарыкъ тюйюл эди. Кече къарангысы бла «кёкден тюшген» тёрт жаш биржагъа жууукълашдыла. Къалауурла кёрмедиле. Ахкёбек улу бла Токбаев сейф болгъан отоугъа къутулдула. Сергеев бла Поляков тышында къалдыла. Бири эшик аллында, экинчиси – арлакъда. Разведчикле, терк окъуна сейфге магнит минаны жабышдырып, юй тюбюне бензин да къуюп, ашыгъышлы чыкъдыла. Ол операциягъа ала бир-эки такъыйкъадан кёп заман къоратхан болмаз эдиле.

Кече белинде мина чачылды, биржа тёгерекни жарытып жанды. Немислиле хахай-тухай болдула. Отну ёчюлтюрге чапдыла. Алай жукъ эталмадыла. Агъачдан ишленнген юй къарап-къарагъынчы кюл болду, Германиягъа жиберилликлени тизмелери да кюйдюле…

Танг аласы бла гитлерчиле биржагъа от салгъанланы излеуню башладыла. Солдатла, къарт, жаш, эр киши, тиширыу деп къарамай, алларына тюшгенлени барын да майданнга сюрдюле, къармамай ол тийреде бир юйню да къоймадыла. Майданда аланы бир тизгиннге тиздиле. Бизни Москвадан келген разведчиклерибизни тёртюсю да ол тизгинде сюеледиле. Энди ала ёлюмню кёзюне къарапдыла. Бир насыплары – тизгинде онунчу болмасала. Биле эдиле немислилени аллай кезиуде не этиучюлерин.

Гитлерчи офицер, аякъларын да кенг салып, тизгинни аллында тохтап: «Диверсантла кимле болгъанларын айтмасагъыз, бу тизгинде сюелгенлени хар онунчусу илишаннга салынырыкъды», - деп къаты эсгертди. Алай бир кишиден да жууап эшитмеди. Ол сорууун дагъыда бир кере къайтарды. Биягъыча – тынгылауну басыу…

Фашист офицер, болмазлыгъын ангылап, керохун къабындан акъыртын чыгъарды, баям, бир сатхыч табылыр деп ышана болур эди.

Бютюнда, сауутну кёргенде. Алай киши да къымылдамады. Немис, керохун къолуна алып, санап башлады: бир, эки, юч, тёрт, беш… Онунуну мангылайына керох бла урду. Тизгинни аллы бла андан ары атлай, жангыдан санайды: бир, эки, юч, тёрт, беш… онунчуну мангылайына окъ тийип жыгъылады.

Исхакъны жанында сюелген къарт къатын, аны бир жанына тюртюп, аны жеринде тохтады. Кезиулю санауда Ахкёбек улу тогъузунчу болду, къарт къатын а -  онунчу… Насыпха. Исхакъны нёгерлеринден бири да тюшмеди онунчу болуп.

    Энчи буйрукъ бла    

Буйрукъну толтуруп, разведчикле Москвагъа къайтдыла. Энди аланы жоллары Север Кавказгъады. Ары жиберирге полковник Мамсуров (ол белгили разведчик эди) отуз адамдан группа хазырлады. Аладан онекиси немецлиле алып тургъан Къабарты-Малкъаргъа барыргъа керек эдиле. Группагъа башчылыкъны майор Хижняк этеди. 1942 жылда биринчи декабрьде, самолётдан Бакуда тюшюп, андан машинала бла Владикавказгъа келгендиле разведчикле.

Север Осетияда алагъа атла бергендиле. Жолсуз жолла бла кече келе, кюндюз бугъа, Вольный Ауулгъа жетгендиле. Мында майор Хижняк пашот урулгъа пакетни ачханды. Ары дери ачаргъа эркинлиги жокъ эди. Пакетде Туугъан журтларын сатхан тогъуз адамны тизмеси болгъанды. Аскер трибунал аланы ёлтюрюрге заочно сюд этгенди. Приговорну Хижнякны группасы толтурургъа керек эди.

Немисли аскерле артха ашыгъышлы кетип башлагъанлары бла байламлы буйрукъну толтурургъа онг болмады. Сатхычла, жанларына къоркъуу тюшгенин сезип, кеслерини иелеринден алгъа окъуна къачдыла…

Ол операциядан сора разведчикле 37-чи армияны 2-чи гвардиячы жаяу аскер дивизиясына къошулургъа керек болгъандыла. Дивизияны къауумунда Ахкёбек улу бла Токбаев бизни республиканы ара шахарын азатлау сермешлеге къатышхандыла. Нальчик сууну  бойнунда Исхакъны аллында биреу окъ тийип жыгъылгъанды. Ол, аны жарасын байлап, сууну сол жагъасына чыгъаргъанды. «Мен Марьян Кеневичме», - дегенди жаралы – артда комсомолну Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретары болуп ишлеген.

Малканы тийресинде къызыу сермешле беш кюнню баргъандыла. Немислиле алайда къаты аякъ тиреген эдиле. Болсада гвардиячыланы чабыууллукъларына чыдаялмагъандыла. Ол сермешледен сора разведчик жашланы биягъы Кумеховну кабинетине чакъыргъандыла. Исхакъ бла Нахата аны аллында сюелгенлеринде, обкомну биринчи секретары аланы сау-саламат къайтханлары бла алгъышлап: «Уруш тозуратхан халкъ мюлкню аягъы юсюне салыргъа керекди, сиз мында къаласыз, биз алай оноу этгенбиз», - дегенди. Ол кезиучюкде кабинетге Мамсуров киргенди да: «Хау, алайды!» - деп, жашланы къолларын тутуп, алай айырылгъанды сохталарындан.

Жарсыугъа, Нахата Токбаев дуниядан замансыз кетгенди. Ахкёбек улу уа Чегем райисполкомну председателини орунбасары болуп жыйырма жыл чакълы ишлегенди. Ата журт урушну экинчи даражалы орденлери, «Партизану Отечественной войны», «За оборону Кавказа» майдалла, «Сыйлылыкъны Белгиси» орден эм КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды.

Бюгюн алгъыннгы разведчик кёп затны эсине тюшюреди. Душман бийлеп тургъан жерге парашют бла биринчи кере секиргенин да. Уруш бошалып 20-25 жыл озгъан болур эди. Ахкёбек улу солургъа Кисловодскеге барады. Анга эки ундуругъу болгъан отоу бередиле. Ол ушакъ этер нёгери болмагъанын артыкъ бек жаратмайды. Дайым да къатында адам болса сюеди.

Бир ингирде, паркда айланып келсе, отоуда экинчи ундурукъда биреу жатып. Саламлашадыла. «Мен Петровма, Алексей Иванович», - деди курортха жангы келген, Исхакъ да ким болгъанын айтады. Оруслу киши аны бетине тюрслеп къарайды.

- Мени танымаймысыз? – деп сорады.

- Кечгинлик беригиз, биринчи кере кёреме.

- Угъай, къарындашым, унутхан этгенсиз ансы, мени бюгюннге дери да кёргенсиз.

- 1942 жылда сизни, тёрт разведчикни, «Дуглас» бла Белоруссияда Заслоновну отрядына элтип атхан лётчик мен эдим.

- Къара ол аламатха! Сиз мени къалай эсигизде тутасыз? Мен а энтта да бир кере кечгинлик тилейме, танялмайма.

- Айтайым сизни нек унутмай тургъанымы: биринчиден, кавказлы сыфатыгъыз эсимде къалгъанды, экинчиден, самолётдан секирирге белги бергенибизде, сизни аллыгъызда юч жаш да ташайдыла парашютла бла кече къарангысына. Сиз а, энишге къарап, секирирге къоркъуп, артха туракълагъанда, аркъагъыздан тюртюп атхан эдиле.

- Хау, кеппе-керти айтасыз. Болгъан эди аллай иш…