Кеси жерингде кёлюнг, ёнюнг да жарыкъ

Бирде Быллымда, Мокъаланы Магомет школчула бла, элни жамауаты бла тюбешип, чыгъармачылыкъ ишини эмда жашаугъа, заманнга да кёз къарамыны юсюнден айтхан эди. Аны бирсиле да билирлерин сюйюп, къагъытха кёчюреди. Алайды да, аны ол статьясы бла сизни шагъырей этерге сюебиз. Статья 2003 жылда жазылгъанды.

Юйюгюзге да – игилик, бу мен айта тургъан затха эс бургъан уллула, гитчеле да! Бюгюн бу ариу кюн, Бахсан ауузуна, Быллымгъа келгениме къууанып турама. Биз, таулула, барыбыз да бир бирге жууукъбуз, ахлубуз, тенгбиз. Мени иги тенглерим Толгъурланы Зейтун бла Ахматланы Мусса да бу элдендиле. Эртте, жаш заманымда, къойчу болуп ишлеучю Къудайланы Азиз да ахшы шуёхумду, къонакъбайым. Ол жарыкъ кёллю, халал адамды. Мен аны кёп туз-гыржынын ашагъанма. Бери келсем, Ахматланы Чёпеллеуню да эсгериучюме. Бюгюн да эсгереме. Ой, къаллай аламат жаш болуучу эди ол! Дуниядан аны алай жашлай, алай замансыз кетип къалгъанына жарсыйма энтта.

Болса да, бу элде, насыпха, жарсыудан, бушуудан эсе къууанч кёп бола келгенди. Бюгюн, бюгече да алайды. Алайды да, Малкъарны халкъына, жерине аталгъан жюз сонет назмудан бирин мен Быллым бла байламлы жазгъанма. Ол эртте жазылгъан назму къатланды бюгюн кёлюмде:

Быллым башында акъжалкъа булутла -
Темрез къолдан чыгъып келгенча жылкъы.
Сабий оюнлу, таурухлу, жомакълы
Юйледе мамыр жанадыла отла.

Хан аскерлери, немисли муртатла
Къуруп кетдиле! Жерибизни халкъы
Кёп азап чекди, зорлукъладан жалкъый,
Той да этди, учундура умутла.

Энтта эл жеринде, кюн да - къууатлы.
Шаудан суу саркъгъанча, тартды жырын
 Гестентиден тигелеп келген атлы:
«Эй-хей, акъ булут жюзеди акъырын!
Кёлюм да сабыр айтады айтырын,
Жюрегим а - учуп баргъан къанатлы!»

Ма алайды. Муну окъугъанла, сизни жюреклеригиз да, учуп баргъан къанатлылача, дайым азат, дайым жарыкъ болгъанлай турсунла! Бу назмуну жаза туруп, бир башха адам угъай, Афашокъаланы Сюлемен кёрюне эди кёзюме. Хурметли тамата, сау эл сыйлы кёрген Сюлемен.        

Бахсан ауузунда бек иги элледен бириди Быллым. Бирси эллегеча болмай, кюн элпек тиеди бери. Бу элни хауа болуму Исси Сууну, Нарсананы хауасындан башха тюйюлдю. «Гара суулары жокъдула ансы, адамгъа солургъа, саулукълу болургъа Быллымдан иги жер битеу дунияда да табылмаз эди»,- деп, махтап, чегем бийлеринден бири - Малкъарукъланы Гадаш - бош айтмагъанды.

Бахсан ауузуну юсюнден тамата поэтлерибиз Къайсын, Керим, сора Танзиля кёп аламат назму жазгъандыла. Аланы сиз кесигиз да билесиз, Керимни бла Къайсынны бюгюн мында сизге энтта бир кере эсгертиуню мен тийишлиге санайма. Ала дуниядан кетгенли, не медет, поэзиябызны жарыкъ жаннган оту биле-биле сел болгъанча кёрюнеди манга. Къайсынны, Керимни эсгере, бир къыш ингирде жазгъан назмум да къатланады мени кёлюмде:

Алгъынча, Нальчикде акъ къарны юсюне
Жайылгъанды ай. Ол арымаз, талмаз.
 Жашагъан ёлгенни эсгермей болмаз:
Керим бла Къайсын тюшдюле эсиме.

Махтауларын, тырманларын да эшитдим
Жерими ол уллу поэтлерини.
Фахмулары сыйыннгысыз кёрюне,
Ала тизген назмулагъа сейир этдим.

Сабыр-сабыр сёлешиучю эди Керим,
Аны  аз да къыйнамагъанча жара,
Къарамындан жылыу ура, ышара,
Ангача, энди кимге ышансын кёлюм?

Тойлада бир ариу айта эди Къайсын
Айдаболланы къарт къойчуну жырын,
Мен эжиуюн тарта эдим акъырын.
Аныча, энди ол жырны кимим айтсын?

Жаш заманымдача, акъ къарны юсюне
Жайылгъанды  ай. Ол арымаз, талмаз.
Адам  а жарсыудан арымай къалмаз:
Къайсын бла Керим тюшдюле эсиме.

Арт  кезиуде, баям, иги да уллайгъаным себепли болур, эсгериуле бла байламлы кёп назму жазама. Нек десегиз, тюненесин унутханны тамбласы болмайды. Дунияда жарлы, бай жашагъан да, жашырмай, тюзюн айтыргъа керекди. Къыйналып неда къыйналмай келген эсенг да, керти айтсанг, ол игиди. Бир къауумлагъа бир аламат кёрюнейим  деп,  гокка сёзледен назму тизген жалгъан назмучу кимге керекди? Кишиге да угъай! Кимни да жазгъан затына кёре болады жамауатда намысы, сыйы. Аны мен бир заманда да унутмайма. Хы, эсгериуле бла байламлы мени тенглилени тюненеги кюнлерине, тюзю  уа - сабийлей ёксюз къалып, сюргюн къыйынлыгъын сынагъан таулулагъа - аталгъан «Бир сейирим» деген назмуда бек ачыкъ айтханма кёргеними, сынагъанымы, кёлюмдегин:

Эсгериуле жолу нечик узакъды!
Сабийлигинг жюзген кёлчюк узакъды.
Журтсуз къалып, тыгъырыкъсыз да къалып,
Сен кечиннген къазах элчик узакъды.

Бир сейирим: къалай къалдынг, жоюлмай?
Ёксюзле жолунда бардынг, жоюлмай.
Тамыр къаза, ачтан гюттюле жыя,
Кесинге усхар мажардынг, жоюлмай.

Атанг эсе - къазауатда кюл болуп,
Ананг эсе - эртте кечден тул болуп,
Ёлюп кетди. Амалсызлыкъ чайырын
Кёп чайнадынг, хар бир кюнюнг жыл болуп.

Жарсып, ариу айтханнга да баш  урдунг,
Кесин хаух ышартханнга да баш  урдунг.
Жашауунг ушап жел айланмасына,
Сени бир тынчайтханнга да баш  урдунг.

Амма! Амалсызны кюню алайды,
Ата-анасызыны кюню алайды.
Мында болсун, Шамда неда Мисирде -
Таянчсызны тюшю, тюню алайды.

Къадарны берген буйругъун этдинг да,
Дунияны иги къууумун этдинг да,
Ахшыла ырахматындан эс тапдынг,
Ит  къуллугъун, къуш къуллугъун этдинг да.

Алай жашай, къыйын ёсе келгенсе,
Жюрегинги кемлик эзе келгенсе.
Хар къайда, отха юйреннген къошунлай,
Ачыула отуна тёзе келгенсе.

Туугъан журтда базгъын атлайса энди,
Уллу ахшылыкъла сакълайса энди.
Ач, жаланнгач кюнлеринг къалып артда,
Сен ичингден былай къатлайса энди:

«Анам, къабырынгда манга жиляма!
Мен кёп жилягъанма санга. Жиляма!
Ариулугъу кёзлерими толтуруп,
Энтта къарайма Бахсаннга. Жиляма!»

Адам жашауу бир заманда да тынч болмагъаны эрттеден белгилиди. Аны себепли хар адам гитчеликден окъуна тёзюмлю, таукел болургъа юйренирге керекди. Окъууда, ишде да жетишимли болмасанг, бетинг жарымайды, жашауунгдан къууанмайса, халкъынгы да къууандырыр амалынг жокъду.

Биз барыбыз да билебиз къыйын заманла келгенлерин. Кёпле, нени да къоюп, жан кечиндирир къайгъылыдыла. Бирле - Аллахлары ахча, намыслары, сыйлары уа бохча болгъанла - халкъны ырысхысын, малын, мюлкюн, жерин да кеслерине алыргъа жан атадыла. Артдаракъ жашау, ким биледи, бютюн да къыйын болса, къолларындагъын бирсилеге, жууукъларына, тенглерине окъуна, беш-алты багъаны къой, жюз багъагъа сатар ючюн. Бир къауумла уа - адамлыкълары, халаллыкълары болгъанла, халкъым дегенле, насыпха, халкъ къайгъылыдыла. Аны бюгюнюню, тамбласыны къайгъысын этедиле ала. Халкъны жерин, журтун, миллет эркинлигин, табийгъат байлыгъын хыйла  бла, ахча бла, къан тёгюу бла да къолгъа этерге къызыннган жутладан, малкёзледен, бетсизледен къоруулап кюрешедиле. Жер-жерледе тюрлю-тюрлю уллу заводла, фабрикле да байланы бийликлериндедиле. Мындан арысында да алай болуп барса, бир халкъны, бир республиканы къой, къырал окъуна тозурар, къыраллыгъын тас этер деп, анга къоркъадыла кёпле.

Хау, адамлагъа кенг эркинлик берилгенди. Айхай, эркинликде да низам керекди. Алай низамсызлыкъны эркинлик суннганла  уа азмыдыла? Кёпле, ол эркинликни не этерге билмей, бир бирге къайырылып башлайдыла. Къыралыбызны бир-бир жерлеринде урушла окъуна аллай тыйгъычсызлыкъны хатасындан баргъандыла. Адамла кёп ачыгъандыла. Энтта ачыйдыла. Тынчлыкъ келир деп, анга базыныуубуз бюгюн да хазна жокъду. Халкъыбызны биягъы бир палах жунчутмагъы эди  деп, тынгысыз болуп, жарсып, «Иги тюш» деген назмуну жазгъанма:

Кюн тийген арбазла, юйле,
Зауукъ ойнагъан сабийле,
Терек да, тау да - къууанч,
Кырдык да, суу да - къууанч.

Бу эркин къыралыбызда,
Бу жашау къурамыбызда
Унукъгъан да, ач да жокъ,
Жарлы, жаланнгач да жокъ...

Кече мен аллай тюш кёрдюм,
Кюндюз  а быллай иш кёрдюм,
Сабийле ауруй - дарман жокъ,
Аны къулакъгъа алгъан жокъ.

Жашауубуз - даулаш, хапар,
Къыралыбыз болгъанды тар.
Унукъгъан да, ач да кёп,
Жарлы, жаланнгач да кёп.

Сом тилейди садакъачы,
Къуру къол аязын ачып.
Онгсузлукъ тыйса тикге,
Ким жетер игиликге?

Кёк - булутлу, дуния - къаугъа,
Жер, журт ючюн кирип даугъа,
Миллет - миллетге душман,
Не кёп тёгюледи къан!

Неге кёл басайыкъ, неге?
Бек къоркъабыз сабийлеге,
От бери да жетер  деп,
Кюйдюрюр, кюл этер деп.

Сагъышдан, къайгъыдан арып,
Жаныма жарсыула тарып,
Бу тынгысыз ингирде
Кёзюм къалкъыугъа кирди.

Иги тюшюм тюн болгъунчу,
Бир огъурлу кюн болгъунчу,
Тилейме, уятмагъыз,
Эшигими къакъмагъыз!

Бу назмуда кесими, халкъыбызны да жарсытхан, тынгысыз этген затланы юслеринден жазгъанма. Алай, биз билебиз, хар заманда тюзлюк, кишилик, эрлик, огъурлулукъ, халаллыкъ, акъыл, эс хорлай келгендиле не тюрлю чюйреликни да, не уллу къыйынлыкъны да. Биз, таулула, кёп къыйынлыкъ кёрген эсек да, ёмюрюбюзде унутулмазлыкъ къууанчла да кёре келгенбиз. Биринчи, бек уллу къууанчыбыз — сюргюнден туугъан жерибизге къайтханыбыз эди! Сау дуниягъа аты айтылгъан поэтибиз Къулийланы Къайсынны «Человек. Дерево. Птица» деген китабы Ленинчи къырал саугъагъа тийишли болгъанына да бек къууаннган эдик. Суратлау сёзюбюзню, поэзиябызны сыйы алай бийикге кётюрюлгенине къууанчыбыз тёппебизни кёкге жетдирген эди. Кёп жыллада таулуланы суратлау сёзню, поэзияны ангылаулары, сезиулери да Къайсынны аты бла байламлы бола келгенин иги билебиз.

Не уа, малкъар халкъ туугъан жеринден кёчюрюлгени къыралны терс иши эди деп, дуниягъа эшитдирип, халкъыбыздан Б. Н. Ельцинни кечгинлик тилегени, сталинчи-бериячы муртатла бизге жакъгъан къара тамгъаны юсюбюзден кетергени къаллай уллу къууанч эди бизге! Дагъыда бир уллу къууанчыбыз болгъанды бизни. Ол аллай къууанчды, жылла бара, ол а жангыра да, жангыдан къууандыра турлукъ къууанч. «Балкария» деген жыр-тепсеу ансамблибизди ол. Би¬ринчи кере анга къарап, къууаннгандан кёлю толмагъан таулу хазна болмаз. Бурун заманладан къалгъан эски жырларыбыз айтыла, жыя къобузла, къыл къобузла, къакъгъан къобузла согъула, той алай барады. «Балкария» деп,  халкъыбызны, жерибизни да атын жюрютеди ол. Халкъбыз, иги умутладан тюнгюлюп къалмай, уллу халкълагъа тенг болуп, жыр айтханына, тепсегенине, суратлау адабиятыбызны да бийик даражагъа жетгенине къууанмазлыкъ кимди, таулугъа аты айтылгъан болуп!

Мен, Малкъарны юсюнден сагъыш этип, аны кёз аллыма келтирсем, ол манга бир уллу, бир къарыулу гёжефча кёрюнмейди, угъай. Аны къадама къаягъа, бийик таугъа да ушатмайма. Жол жанында ёсген ит  тил чапыракъгъа, адамла къан жаралагъа салыучу дарман чапыракъгъа ушатама. Гыржындан эсиргенле, кеслерини зор кючлерине базыннганла, жандауурлукълары болмагъанла аны, ол дарман чапыракъны, кёп малтай келгендиле, кёп ачыта келгендиле узакъ ёмюрледен бери. Алай ол а, эзилип, ууалып, сынып къалмай, жангыдан эс табып, кимге болушайым, кимни жарасын сау этейим деп, кюннге, айгъа кёз ачып, огъурлулукъну сёнгмез кючюне ийнана, кесича ёсе, кесича жашай келгенди  дунияда.

Малкъар - мени дарман чапырагъым! Аны аты аталгъан ансамблибиз бек алгъа сахнагъа чыкъгъан кюн мени бек къууанчлы кюнлеримден бири болгъанлай турлукъду, унутулмай.

Асыры къууаннгандан, кёзлерим толуп къалгъан эдиле жилямукъдан, тойчуларыбызны аякъ алгъанларына къарай.

Ол ансамбльни къурагъан Къудайланы Мухтаргъа атап, «Жерибизни къууанчы» деген аты бла быллай назму жазгъан эдим артда:

Сейир жомакъла келгенлей,
Сыйлы къонакъла келгенлей,
Жангы къууанч келди бизге,
Нюрюн жая бетибизге.

Таулу жашла чыкъгъандыла асланбийге.

Тойгъа къууанабыз ала бла бирге.

Кёзюбюзден,
Кёлюбюзден
Кетгенди чарс.
Къарс, жашла, къарс!
Къарс, хайда, къарс!

Бюгюн хар кимни да жолу -
Оюндан, кюлкюден толу.
Жылыды ноябрь кюню,
Ариуду жырчыны ёню.

Дауурбасчы дауурбасын терк-терк къагъа,

Субай къызла барадыла тепенагъа.

Къайгъы, жарсыу,
Бушуу, ачыу —
Бары да тас!
Къарс, жашла, къарс!
Къарс, хайда, къарс!

Эрттеги жырла айтыла,
Сырыйнала да тартыла,
Не жарыкъды байрамыбыз!
Не ариуду байрагъыбыз!

Тепсейбиз, ёлгенлерибиз сау болгъанча,

Халкъыбызны сюймегенле шау болгъанча.

Хошду дуния,
Шошду дуния,
Той арытмаз.
Къарс, жашла, къарс!
Къарс, хайда, къарс!

Кёгюрчюнле учхан кёкле,
Бу кюз шошайтхан терекле,
Таула, ташла да - къууатлы,
Къартла, жашла да - къууатлы.

Энди жангы той башласын Алтын Хардар.

Бирден айтабыз: жашасын Алтын Хардар!

Апсатыны,
Озайны да
Кёрюр Кавказ.
Къарс, жашла, къарс!
Къарс, хайда, къарс!

Тамблабыз бюгюнюбюзден жарыкъ кёрюнюр деп, дуния алгъындан огъурлу, алгъындан таза, алгъындан зауукълу болур деп, анга ийнанайыкъ. Аллай ийнаныулукъ болмаса, жашаудан къыймат къалмайды. Бусагъатда хар адам, хар халкъ сюйгенича жашаргъа, сюйген динин тутаргъа да эркинди. Адамланы Аллахха ийнаныуларына, алгъынча, тыйгъычла жокъдула. Алай керекди ансы, Аллахы, дини, файгъамбары болмагъан халкъ - ол халкъмыды? Аллахсызла деп  аман адамлагъа, бетсизлеге, кюйсюзлеге, динсизлеге айтадыла таулула.

Дин дегенинг - къудуретге ийнанмакълыкъ бла бирге инсанны жанына, жюрегине тазалыкъ береди, ырахатлыкъ. Дагъыда бир айтырым барды. Халкъыбызны адам саны аз болгъанын барыбыз да биле, анга жарсый тургъанлай, нек эсе да кёп таулу юйюр бирер-экишер сабий ёсдюреди. Ол алай нек болгъанын ким айтсын? Малкъар юйюрледе кёп сабий ёссе, бизге бек игиси, айхай да, ол эди. Болгъанына да къууанайыкъ. Хар сабийибиз, сау сюекли ёсюп, насыбына тюбесин! «Бири болгъан ону болгъаннга сукъланмайды»,-  дейдиле. Бу халкъ айтыуну эсиме тюшюрюп, «Жангыз терек» деген назмуну къурагъанма:

Къая жухда - жангызлай ёсген терек.
Бир чыпчыкъ къонар болса - ол да керек.
Бузжигит да жангыз жаш эди, алай
Аныча кёплегеми кёз ачды кёк?

Исса файгъамбар, Мухаммат файгъамбар -
Экиси да жангызла. Алай къадар
Аланы халкълагъа келечи этди.
Ала айтдыла: «Аллах да, дин да бар».

Файгъамбарлыкъ берилмез эсе да, сен,
Юйюрню жангыз жашы, ёс сау-эсен.
Халкъны къыйнап, болма Аллахсызладан,
Адамлай къалыуну кетерме эсден.

Бузжигит тюйюл эсенг да, жигит бол,
Малкъарны бир терегисе, бийик бол.
Кязимни да керти сёз эди дини,
Керти сёзден таймагъанла кибик бол!

Жигитле, жигерле жолун тутсунла ёсюп келген жашларыбыз, къызларыбыз. Алайсыз, не эркин жашайбыз дей эсек да, тау элледе жашау этген тынч тюйюлдю. Алай эсе да, биз, таукел аталаны туудукълары, тарыкъмайбыз жашаудан. Кеси жерибизде ташыбыз, агъачыбыз да таянчакълыкъ этедиле бизге. Кимни да кеси жеринде кёлю, ёню жарыкъ боладыла. Уллубузну, гитчебизни да жарыкълыкъдан Аллах айырмасын. Жаз кюн элпек жайылгъан, кырдыкла кёклюгю, къар акълыгъы ариу келишген туугъан журтубузгъа дайым акъ тангла атсынла!