Терк боюнунда кюн ариу, къызыу тийгенде…

«Бешинчи председатель» деген документли повестьден юзюк

Минги тауча ёхтем, жигитлиги, адамлыгъы, намысы да анга тенг, къоншулагъа, башха миллетлеге тутхан ниети да Европаны тауларыны бек бийигини къарыча таза халкъым! Онюч жылны киши жеринде учузлукь сынап, зарауатлыкъ кёрюп, бар къыйынлыкъланы да хорлап, аталарыбызны махтаулу жеринде жыйышабыз. Заманны кюйсюз жели бузгъан эллерибизге келип, жангыдан жашау отун тиргизебиз.

Андан бери юч жыйырма жылдан артыкъ ётдю. Болсада ол къыйын, алай насыплы кюнледе миллетим Малкъарны аягъы юсюне салыр ючюн, кече-кюн демей ишлегенди. Къабартылыла, оруслула, башха миллетлени келечилери къарындашлача болушханлары да баямды. Биз эрттегили журтубузда жангы жашау къурагъанда, Къабарты-Малкъарны халкъларыны бузулмазлыкъ шуёхлукълары энтта да бир уллу сынаудан ётеди. Бир бирге болушуу, билеклик этиу бюгюн да жашауубузну байрагъы болгъанлай къалады. Бирликни, къарындашлыкъны отун тиргизген, аны ёчюлтмей турууну кеслерини баш борчларындан бирине санагъанлагъа хурметибиз уллуду.
Занкишиланы Хусей да аллай адамланы бирини юсюнден хапарлайды кесини повестинде.

Терк районда Терекское деген элде алгъыннгы «Коммунизмни тангы» колхозну председатели Петр Мухамедович Ханиевни юсюнден барады сёз. Ол бизни халкъны келечилерине жарыкъ тюбегенди, кеси башчылыкъ этген мюлкню жеринден таулулагъа юлюш чыгъарыуну тюзге санагъанды. Алай бла Огъары Малкъарда, Бабугентде, Бызынгыда, Огъары Жемталада, Тёбен Жемталада жашагъанлагъа Гитче Къабартыда къош салыргъа онг чыгъады. Ала будайны, нартюхню, чёплеуню, къудоруну, картофну эм башха битимлени бай тирликлерин ёсдюредиле.
Бу ишде Ханиевни уллу къыйыны барды. Аны юсюнден эл мюлк эм аш- азыкъ министерствону жерчилик жаны бла алгъыннгы башчысы Асанланы Ибрагимни жашы Борис былай айтхан эди:

- Петр Мухамедович Ханиев бизни сабанчылагъа ёз колхозуну жеринден иги кесегин хайырланыргъа бериу бла тынчайып, борчун тамамлагъаннга санап къоймагъанды. Тау элледен келгенлеге жаз башында тюрлю-тюрлю битимлени урлукъларын бергенди, техника бла болушханды. Терк боюнун¬да таулула мюлкле, фермала къурагъанда да,  Ханиев ол ишден бир жанында къалмагъанды. Мал ашлары жетишмегенлеге силос, салам, комбикорм окъуна берип, тууарланы, къойланы къышдан къоранчсыз чыгъарыргъа болушханды.

Бир сёз бла айтсам, Пётр Мухамедович Ханиев иш кёллю, кёпню билген, миллет айырмагъан, кишилиги да, адамлыгъы да болгъан бир ахшы къабартылы эди. Жаннетли болсун, арабыздан билмей тургъанлай кетип къалды. Алай аны огъурлу сыфаты эсимдеди. Мен да Ханиевни иши, жашауу бла шагъырейме. Анга тюбеген кюнлерими, сейирлик ушакъларымы эсге тюшюргенде, жерни чынтты иесине жангыдан бийик багъа бичеме.

Огъары жемталачы механизаторлагъа Терк сууну боюнунда аякъ тирерге, бай тирлик ёсдюрюрге башха къоншу мюлкле да болушадыла. Юлгюге, «Гитче Къабарты» къумалы къой совхозну директору Мухамед Маремкулов бла Маммеланы Харунну араларында бирге ишлеу, энчи шуёхлукъ тохташдырылады. Къыйын жумушланы тамамлауда ала бири бирине эс тапдырадыла. Ол а эки мюлкге да бир кибик хайырлыды, дайым алгъа барыуну мурдоруду.

... 1975 жылны жаз башы кеч келеди. «Гитче Къабартыны» мал ашлары тауусулады. Ол иш кеси да къойла тёлю берген кезиуге тюшеди. Маремкуловну халында тынгысызлыкъны, аны бир жарсыуу болгъанын эслеген Мамме улу сорады:

- Мухаммед, нек сагъышлыса?

- Мал ашла излерге керекме, шуёхум...

- Кишиге жалынма, къарындашым. Бизде бичен кёпдю. Экилерибизге да жетерикди, аны таудан Терк боюнуна келтирген къыйыныракъ боллукъду ансы...

- Сау бол, мени малкъарлы къарындашым! Биченни ташыргъа уа транспорт барды. Алай аны жюз километрге къоранчсыз жетдирир ючюн, тюклеге къысдырыргъа керекди...

Терк боюнундан къайтханлай, Харун «Гитче Къабарты» къумалы къой совхозда болумну правленни членлерине билдирди. Ала бир кибик ыразылыкъда шуёх мюлкге ариу сакъланнган бир уллу тиш биченни хакъсыз берирге оноулашдыла. Андан сора председатель парткомну секретары Ксаналаны Кичини жашы Батталгъа, эл Советни председатели Болатланы Къазанчыны жашы Хаджимуратха былай айтды: «Республикабызны бирси къыйырындан келлик къабартылы шуёхларыбызгьа, адетибизде жюрюгенича, къонакъбайлыкъ этигиз».

Сукан черекни жагъасында, эрттегили чынар терекни тюбюнде, къонакъ алыу шуёхлукъну, къарындашлыкъны тюбешиуюне айланды.

- Эллерибиз Къабарты-Малкъарны эки къыйырында орнашханлыкъгъа, сабанларыбыз Терк сууну жагъасында, бирге къошулуп турадыла, - деди кесини алгъыш сёзюнде Мухамед Маремкулов, - ниетибиз да, ишибиз да бирдиле. Бизни юч сабанчы бригадабыз барды. Энди сизни анда, Терк боюнунда, коллективигизни кесибизни тёртюнчю бригадабызгъа санаргъа эркин этигиз. Ёз сабанчыларыбызгъача эс бурлукъма сизни механизаторларыгъызгъа. Къолумдан келгенича, онг тапдырлыкьма.

Маремкулов сёзюне табылады. Огъары Жемталаны Терк сууну жагъасында уруннган сабанчыланы бригадири Занкишиланы Окъупну жашы Мухажир «Гитче Къабартыны» директоруну кабинетине таукел кириучю болду: Мухаммед Маремкулов аны жумушун тамамларын биледи. Ёз колхозуну председатели Маммеланы Харуннга базыннганча ышана эди анга ол.

Былайда кёпден бери жашагъан къабартылы шуёхла, таудан энип, танымагъан аулакъда биринчи атламларын этген малкъарлылагъа эс тапдырыргъа итинедиле. Жайны къургъакъ кюнлеринде, битимлени сугъарыр кезиуде, бийиклени шауданларындан зауукъ алыучу жашла ичерге окъуна таза, сууукъ суу излеучю болдула. Ол а терен къуюладан кёп электрокюч къоратылып чыгъарылады. Харунну адамлары аллай скважина орнатхынчы, «Гитче Къабарты» къумалы къой совхоз кеси жер тюбюнден къыйналып алгъан сууундан ёзденлик этип турду.

- Бир бёлек заманны энчи машина кюн сайын юч-тёрт фляга суу ючюн къоншулагъа жюрюдю, - деп эсгереди Мамме улу, - алай ол амалсызны иши эди. Нек дегенде  транспорт къоранчла аны хайырындан эсе аслам эдиле: совхоз бизден тёрт километр узакълыкъда орналгъанды. Экинчиден, ёз кючю бла жашай келген таулула биреуню къолуна къарап турургъа сюймедиле. Тохтагъан жерлеринде башларына мадар этиучю жашла эки скважина ишледиле. Бири бузулса, экинчиси суу берир деп.

Жангы жерибизде техникагъа ремонт этиучю мастерской да къурадыкъ. Болсада къыйын жумушларыбызны огъурлу къоншуларыбызда тамамлай эдик. Къысхача айтсакъ, Мухаммед Маремкуловну усталары эл мюлк машиналарыбызны чырмаусуз ишлеулерине къыйын салгъандыла...

«Сукан Суу» Терк боюнунда къош салгъанда, былайда орнашхан башха колхозла, совхозла да болушур ючюн къоймагъандыла. Сёз ючюн, «Хамидия» мюлк огъары жемталачылагъа ёз сюргюсюнден 526 гектар бергенди. Аны асламысын сугъарыргъа онг болгъанын да чертип айтама. Алай жайны къызыу кюнлеринде битимлеге суу салыу жарсыу, тынгысызлыкъ туудурады. Аны юсюнден артдаракъда энчи айтырбыз.

Белгилисича, къыбартылыла бла малкъарлыла ёмюрледен бери да къоншулукъда, къарындашлыкъда жашай келедиле. Бирини къууанчына экинчиси къууана, къайгъылы кюнюнде уа билеклик эте, - ма алайды чынтты шуёхлукъну жоругъу. Таулулагъа жангы, юйренмеген жерлеринде, къыйын хауа болумлада бай тирлик ёсдюрген алай бош иш болмагъаны баямды. Къабартылы шуёхла юйлеринден узакъда уруннган малкъарлыланы ишлерин, жашау болумларын женгиллетирге итинедиле.

Таулу жашла да къоншулагъа иги кёзден къарайдыла, керек кюнде болушадыла.

- Болсада алгъыннгы власть кетгенли, къыйынлыкъ сынагъанлы, - дейди Харун, - шуёхлугъубуз шуёхлукълай тургъанлыкъгьа, бир бирге хазна болушалмайбыз. Алай къоншуларыбыз бла ёмюрледен бери шуёхлугъубузну бузар кючню жокълугъуна къууанама. Къабартылыла бла малкъарлыла, биригип, кёп къыйын ауушладан ётгендиле. Шуёхлукъну, къарындашлыкъны шауданы бир заманда да таркъаймаз! Ёмюрледе да тазалай турур! Ол, жашауну кесича, ёлюмсюздю!