Мен Черек жагъада ойнай тургъанда…

Талай жыл мындан алгъа бу  хапарны бизге Баккуланы Татаркъан жазып жиберген эди. Ол алгъа Бабугентде, артда уа Хасанияда жашап тургъанды. Къолдан уста адам болуп, хунери, адеплилиги бла да кесин кёплеге танытханды. Жарсыугъа, алгъаракълада дуниясын алышханды. Алай эсе да, ызындан ариу юйюрю - эки жашы бла юч къызы, туудукълары да къалгъанды.
Биз а аны кёчгюнчюлюкню юсюнден хапарын кеси айтханыча къояргъа тюз кёрюп, бюгюн жангыдан къайтарабыз.

Чегет элим

Мен, Баккуланы Хажи-Якубну жашы  Татаркъанма. 1939 жылда Огъары Малкъарны эски эллеринден биринде – Огъары Чегетде туугъанма. Анам Глашланы Кизика айтханнга кёре, атам урушха дери колхозда гюрбежиде темирчи болуп ишлегенди, урушха уа 1942 жылда чакъырылып, 115-чи кавалерия дивизияны санында Донда бардырылгъан къазауатха къатышханды. Кеси да белгисиз тас болгъаннга саналады. Къарындашчыгъым бла мен жангыз, анабызгъа къалгъан эдик.

1943 жылда сабийле бла бирге ырахат ойнай тургъанлай, тёшде жолчукъ бла бара, атамы ишсиз тургъан гюрбежисине жууукълашама. Аны тютюн чыкъгъан ожагъы уа адамла жюрюген жол жанына чыгъа эди, кеси да ачылып тура  эди. Ол кюн ары, атамы къарындашы барып, от этерге хазырланып тургъанлай, тенглерим бла бирге тешикни не болгъанын да билмей, аны тёгерегинде бауур тёбен жатып, ойнап башлайбыз. Мен да, аладан кёргенни этип, башымы ары сугъама. Алайынлай, ауурлугъум энишге тартып, атамы къарындашыны къолларына, кёкден тюшгенлей, от оруннга тюшюп къалама. Хата болгъан сунуп, къоркъуп, къоюнуна къысып, юйге мычымай келтиреди. Ол кюн анамы жилягъаны да эсимдеди.

Сюргюнню аллында уа, 1943 жылны бир ингиринде, анам тышындан: «Адам кесиучюле келедиле, къачаргъа керекди»,-деген къычырыкъны эшитеди. Олсагъат, бешикде жатып тургъан къарындашчыгъымы да суууруп алып, экибизни да къолтугъуна къысып, тыгъырыкъла бла абына-сюрюне Мухол элге жетеди. Анда кимде кече къалгъаныбызны билген да этмейме.  Экинчи кюн анам Мухолдан узакъ болмай, сууну бирси жанында Темуккуланы элчиклеринде эгечи Жулдузгъа, киеую Хамитни юйюне, жыйышды. Аладан Чегет жанына къарагъанда, ол кюн жерден кёкге къалын къара тютюн барып тургъанын кёргенбиз.

Бир ыйыкъдан дегенлей, элибизге келсек, къоншуларыбызны бла бизни юйлерибиз кюйюп тура эдиле. Кюбюрле да жанып тауусулуп, урходуклары  къалып. Юйде бир зат да болмагъанча, бешик, кийизле, бирси-бири да думп. Сау къалгъан таш хунада кюзгюню мияласы тагъыла эди. Къара  кёмюр болгъан затланы ичинден жаланда тигиу этген машинаны темири кёрюннгенди. Аягъым бла тепдире, ол къара-къатышны тепчилете келгенимде, битеу да юйде агъачдан этилип болгъан затладан жангыз да анамы къол урчугъуну сабын тапханма.

Ашыкъгъан поезд

1944 жылны 7 март кюнюнде Черек сууну  жагъасында ойнай, аны тауушуна сюйюне айланнганым эсимдеди. Мен да алай тургъанлай, уллу машинала бир  бири ызларындан тизилип, бузулгъан больницаны тёгерегинде, чаукала басыннганча, толтуруп тургъанларын эслейме. Ол зат кёзюмю юсюнде къалгъанды. Юйледен къычырыкъла, жилягъан тауушла чыкъгъандыла. Туугъан жерни, мюлкню, малны-хар нени да къойдуртуп, солдатла адамланы элден къыстай эдиле. Бизни юйюбюз кюйюп, биргебизге алырча мюлкюбюз артыкъ жокъ эди. Болсада анам бишлакъ, гыржын, жатар жер дегенлей, мажарыргъа кюрешгенди.

Ол кече элни аягъында, ачыкъ жерде, ёзенде къалдырадыла. Хар машинагъа бир къауум юйюрню атагъан  эдиле  да, ала да алайчыкъгъа орналып, отчукъ этип, жылыныргъа кюреше, тангнга аманны кебинден чыгъабыз.

Эрттенликде уа  машиналагъа жюкленнген заманда, биз артмакъларыбызны тапмай къалабыз. Артда халкъны жюк  вагонлагъа сукъгъанларында, эгеч-къарындаш деп да айырмагъандыла. Адамла сууукъдан кыйналып, ауругъандыла. Вагонланы ортасында уллу тазны салып, анда от этерге кюрешип, хар ким кюйдюрюрге боллукъ затларын кюйдюргендиле.

Андан къыйналып, тунчугъургъа жетип, алай баргъанбыз. Биз вагонну ырбынында тура эдик да, тютюн алайгъа бютюн бек  жыйылып, солуу алдырмай, кёз ачдырмай эди. Къарындашым да, мен да жиляп, болгъанны къайгъыгъа алдыргъаныбыз да эсимдеди. Къалайлада, къаллай бирден  тохтагъан болур эди поезд, аны билмейме, алай  ол кезиуде  анам андан тюшеди. Узагъыракъмы кетген болур эди, аны тебирер заманына жеталмайды. Улоу а кетип къалады. Биз биягъы жиляп, адамланы да къыйнайбыз.

Поезд а экинчи кере тохтайды. Вагонну ичинде ол кюн мен эшитип, ангылагъаннга кёре, ким эсе да бизге жазыкъсынып, улоуну алайда тохтатдырып, мадар излеп, анабызны сакълатханды. Ол кеси уа аны ызындан, темир жолдан таймагъанлай, битеу къарыуун жыйып, келип тургъанын айтыучу эди. Алай бла постха жетгенинде поездден къалгъанын ангылатханды. Анам айтханнга кёре, андан сёлешип, аны алай тохтатыргъа оноу этген болур эдиле. Ол вагоннга жиляй-жиляй, къарыуу да къалмай жетгенде, солдат аны ушкогу бла уруп жыкъгъанын бир заманда да унутурукъ тюйюлме.

Будай бюртюкле

Кюнлени биринде бизни вагонну Акмолинск шахарда (Астанада) къоядыла. Биргебизге Бёзюланы Тамукну юйюрю да болгъаны эсимде къалгъанды. Аны  тёрт сабийи бар эди. Бир къауум юйюрню бир бузулгъан мекямгъа жыйышдырадыла. Анда Тамук эски эшиклени суууруп алып, барыбызгъа да жатар жерле къурайды.

Бир кесекден а алайдан ишленип да бошалмагъан бир сарайгъа келтирип: «Ахыр жеригизди!»,-деген эдиле. Ары да Бёзюлары бла бирге тюшебиз. Алайдан узакъ болмай, жюн жаратхан комбинат барлыгъын эшитип, анам арсарсыз, ары барып, халы ийиргенин билдиреди. Ала уа анга жюн берип иедиле. Халысын, ишин да жаратып, кечинип да турлукъ эдик.  Алай анам эгечи Жулдузну тургъан жерин сюрюшдюрюп, ары кетерге кёлленеди.

Алай бла 1946 жылны январь айыны боранында бир чананы да жегип, эки сабийни да юслерин тонла бла жабып, ол Лакинск районну Ортакшил элине жыйышады. Мында ол жыл аш-суу, саулукъгъа къарагъан болушлукъ да болмай, кёпле ёлгендиле. Къарындашчыгъым да алай ауушхан эди.

1947 жылда баргъанма биринчи классха. Устазыбыз Мырзалы, бир огъурлу адам, онбеш сабийни будай сабанлагъа элтеди. «Мирзеу орулуп  бошалгъанды, сиз а тюбюне акъгъанчыкъланы жыйыгъыз»,-дейди. Биз будай бюртюркчюклени хуржунларыбызгъа салыргъа кюреше, артха школгъа келсек, аланы устазыбызгъа берликбиз деген акъылдабыз. Ол а, бизни башыбызны сылай: «Энди аланы юйюгюзге, аналарыгъызгъа элтигиз»,-деген эди.

Огъурлу адамла

Бу къазах элчикде, бизден алгъа келип жашагъан, къадарны кюйсюзлюгюн сынап, ачлыкъгъа, сууукъгъа да чыдап, къазахлыла бла бир акъылгъа келишип кёпле тургъандыла. Ала, огъурлу адамла, - Герийланы Ботай, жашлары Науруз, Ахмадия, Мухаммадия; Жылкъыбайланы Бийсолтан, Юсюп, Тейип, Аубекир, Мухаммат-была колхозну мюлкюн къолгъа алып, аякъ юсюне салып, малчылыкъда да, сабанчылыкъда да къышны боранында къазахлылагъа малкъарлыла кимле болгъанларын танытхан адамларыбыздан бирлеридиле.

1957 жылда, Ата журтубузгъа къайтыргъа эркинлик болгъанда, мен бек къууаннганма. Халкъыбыз аллай бир къыйынлыкъны кёрюп, анча  хатадан къутулуп, туугъан жерине къайтханны магъанасы уллуду. Мени уа Чегетде юйюм къалмагъан эди да, Бабугент элде тохтап, Хрущёв атлы колхозгъа жазылгъан эдим.

Суратда: Татаркъан анасы Глашланы Кизика бла