«Мёрезе булгъаудан тоймаз»

Къарачай-малкъар  миллет туугъанлы бери да малны кёп тутханды. Онтогъузунчу ёмюрню аягъында Кёнделенде къауум кюн туруп кетген оруслу жолоучу эсгериулеринде былай жазады: «Бу элде эм къарыусуз юйде, башха малны санамай, къуру къойладан 100-150-си барды. Мында жашагъанланы эт ашарыкъ этмеген  хазна кюнлери жокъду»,-деп.

Таулула малны аберисин къоймай хайырланнгандыла. Этинден, сютюнден тюрлю-тюрлю ашарыкъла биширгендиле, жюнюнден, терисинден кийим тикгендиле. Сютню юсюнден айтханда, малкъарлыла  ийнекни, эчкини саугъандыла. Андан айран,  бишлакъ этгендиле. Аланы да кёп тюрлюлери бардыла:

Аулам - сютню башыны бир кереге алыннганы.

Гыпы - айранны бир тюрлюсюн тутдуруучу энчи грибок.

Жау - малны сютюнден, бир къауум битимлени урлукъларындан, гюллеринден неда кёгетлеринден этилип, адам ашаргъа, ашарыкъ затланы къууурургъа,  биширирге жараучу.

Жаубаш - башында жауу болгъан суусун зат. Сёз ючюн, жаубаш боза.

Бишлакъ - мая бла ачытылгъан сютден сыгъылып, тузланып, къатдырылып этилген ашарыкъ.

Бу затны кёп тюрлюсю болады, ол санда хумжу, айран, къош бишлакъ.

Къаймакъ - къайнап сууугъан неда суууй тургъан сютню башына келген жаулу къалыны.

Сют баш - къайнагъан сютню башын алып, къурутуп, хайырланыучу ашарыкъ.

Къош къаймакъ - къайнагъан сют сууугъандан сора башын айры агъачха алып къурутхандыла. Юсюне аз туз сепгендиле. Алай эте,  юсюне къоша тургъандыла. Топ кибик тёгерек этгендиле. Ауурлугъу бир килограмм чакълы болса, жашла сюйген къызларына белгиге ышаннган адамларындан жибергендиле. Бу сыйлы ашарыкъны андан да уллу этип ныгъышда къартлагъа да жибергендиле.

Акъ - суу къошулуп, суусапха хайырланыучу айран.

Мёрезе - жангы бишлакъны жукъа туурап неда уууп булгъап биширген аш. Нарт сёзде:  «Мёрезе булгъаудан тоймаз»,-деп айтылады.

Мыстындау - къайнатылмай, жылымдыкълай уютху къуюлуп этилген айран.

Созма - бишлакъ биширгенни бир тюрлюсю. Жангы бишлакъгъа ун къошулуп бишириледи.

Сюзме - айранны сууу сыгъылгъандан сора къалгъан къалыны.

Сюзме бишлакъ - ачыгъан сютню хуппегисин кетерип алыннган къалыны.

Тузлукъ -  сарымсах, айран, туз,  дагъыда анга кёре башха затладан этилип, ашарыкъны татыулу этер ючюн анга къошулуучу неда бишген этни тийирип, булгъап ашаучу тым.

Акъ тузлукъ - айрандан этиледи, жангы айранны бузмай юсюне туз себедиле, айран чёге баргъаны сайын башында хуппегисин кетерип турадыла.

Кёк тузлукъ – аны хуппегиден этедиле. Бишлакъны сыкъгъандан сора хуппегисин кём-кёк болгъунчу къайнатадыла,  туз, сарымсах къошадыла. Аллай тузлукъда бишлакъ бузулмай жыл да турады.

Уютху - ырдауаун.

Хумжу - хуппегиси сыгъылгъан жангы бюртюклю, ууакъ кесекчикледен къуралгъан бишлакъ.

Энди  сютден, айрандан, бишлакъдан этилген быладан сора да, кёп ашарыкъла бардыла. Бу хапарыбызда муну бла чекленебиз.