ТАУДА АТСЫЗ БИР ТАШ ДА БОЛМАЗ

Алай айтадыла таулула. Ауушланы, сыртланы, къаяланы, агъачланы, сууланы, бир-бир энчи ёсген тереклени окъуна барды атлары. Аланы ушатып, къубултуп, халына, къылыгъына кёре атагъандыла. Неда бир болгъан иш бла байламлы.

Сёз ючюн, Герпегежден Къашхатау таба бара, жолну сол жанында сууукъ шаудан барды. Анга Баший кезлеу дейдиле. Эртте заманлада алайда Башийладан биреу жайда малларын тутханды. Къошу болгъанды. Шауданны да ол ишлегенди. Адамла уа анга Баший кезлеу деп къойгъандыла.

Жарсыугъа, аланы кёбюсю унутулуп барадыла. Неда башха атла аталадыла. Ариулукълары бла дуниягъа атлары айтылгъан Чегем чучхурла бла Чирик кёл  «Чегемские водопады» бла «Голубые озёрагъа» бурулуп къалгъандыла. Аллай кёп юлгюле келтирирге боллукъду.

Алай болмаз ючюн, эл тийрелеринде жер-суу атлагъа адамла сабий заманларындан башлап юйренирге керекдиле. Тау эллерибизден бирлерини школунда болгъан эдим да, малкъар тилден бла литературадан устаз дерсин башлардан алгъа окъуучулагьа эл тийрелеринде жер-суу атланы айтдыргъан эди. Кёп кетген эсе, анга бир беш минут заман къоратханды. Сабийлени эслеринде уа ол затла къаллыкъдыла. Жер-суу атла уа халкъыбызны тарыхыдыла. 

Къауум жыл алгъа Кёнделенде болгъан эдим. Анда акъсакъал  Жашууланы Сейит бла ушакъ этгенимде, Заюководан бла Жанхотиядан башлап  элини тийресинде жер-суу атланы айтхан эди . Ала быладыла: Жанхотланы жери. Ала малкъар бийледиле. Шёндюгю Жанхотия эл бла Кёнделеннге жетгинчи, ол тюз жерни атыды. Жанхот тюз деп да айтылады.

 Жанхотия элни аягъында Гюрбежи Тёбе бюгюн да турады. Алайда Этезланы Хаждауутда жалчыда бир темирчи ишлегенди. Андан аталгъанды ол ат алайгъа.

Кёнделеннге кирген жерде, мындан бара, жолну сол жанында дуппур барды. Анга Хан Тёбе дейдиле. Бурун заманлада тиширыула, алайгъа жыйылып, башында тохана ишлеп, кеслерине хан айырып, байрам этип болгъандыла. Байрамгъа эр кишини къошмагъандыла. Баям, ол мажюсю замандан къалгъан зат болур. Къалай эсе да,  кёнделенчиле ол тёбени бек сыйлап болгъандыла.

Алайдан бери айлансанг, Чек къол деп барды. Кёнделенчиле бла Жанхотланы араларында чек эди да, анга да алай андан аталгъанды.

Кёнделен аягъында Юсюпланы Дорбун деп барды. Ол Ахматланы Юсюпню дорбуну эди. Юсюп жайда маллары бла анда тургъанды.

Андан  ётсек, Насраланы къол, анга Насра къол деп къоядыла. Берлакъда уа Ажокъа, Локияланы къол, Жашаркъул ишлеген къол, Депишкаланы къол, Къабан ёлген къол.

Бир заманда жыйынындан айырылгъан бир къабан эл тийресинде бахчалагъа халеклик салып айланнганды. Адамла аны кюрешип ёлтюралмагъандыла. Кечеле бла бахчаларын сакълап болгъандыла. Алай ол, аны билгенча, кечелени къоюп, башха заманлада келип тургъанды. Ол башхаларындан эсе мазаллы эди, сыртында акъ тамгъасы бла. Бир кере аны къол ичинде ёлюп тургъанлай табадыла. Андан сора аталгъанды Къабан ёлген къол деп ол жерге.

Ёргерек келсек, Этезланы тай орунлары деп бир къоюн жер барды. Алайда уллу тешик къая да барды. Алайчыкъда уа Этезланы халжар орунлары. Алайдан ётсек, Даммай туруучу деген жер.

Даммай деген кишини жери эди. Тукъуму белгисизлей къалгъанды.

Элден узакъ болмай Хажи Баш Тёбе деп барды. Бийик тёбеди. Аны ары жанында уа – Гепчокъа. Аны ичинде Ханкъулланы къая аллы деп халжар орун барды. Чечууланы халжар орунлары да алайдады. Бир жаны Чечууланы Бекмырзаны, бирси жаны уа аны къарындашы Таукъанны жери эди.

Гитче Гепчокъа деп къала барды. Адам ишлемегенди аны. Кеси аллына къуралгъанды. Алайда Улакъланы халжар орунлары болгъанды. Бу тукъумну адамлары алайда малла тутхандыла.

Энди Хаймаша жайлыкъгъа ётейик. Анда бардыла Балаланы Къочхарны халжар оруну, Чеченланы Эфелейни халжар оруну деп. Бу адамла да, ол тийрелени бийлеп, журтла ишлеп, малларын кечиндирип болгъандыла. Ол себепден жерлеге да аланы атлары аталып къалгъанды. Узакъ болмай Инжили тогъайы деп барды. Энейланы Инжи деп къолайлы тиширыу жашагъанды. Ол тийреледе аны маллары тургъандыла. Тиширыу болгъанлыкъгъа, Инжини аты аталгъанды жерге.

Бираз баргъанлай, Къая аллы, Аман Бийлик, Гитче къурейти деп жайлыкъла бардыла. Гитче Къурейтиде Огъары Малкъардан келип тура эдиле. Эндрейланы Чёпеллеуню уллу жери бар эди алайда. Кёп мал да тутханды. Колхозла къуралгъандан сора къайтмагъанды. Уллу  къурейтиде да асламысында малкъарлыла тургъандыла. Башийланы Бекмырзаны уллу жери, халжар орунлары да бар эдиле. Бекмырзаны халжар орунлары деп алай бла айтып болгъандыла. Берлакъда уа огъарымалкъарлыланы сют, бишлакъ заводлары болгъанды.

Андан тебиресек, Акъ жол сырты, Гитче къан жол, Уллу къан жол, Тоноу юлешген тёбе, Таллы къол, Уллу таллы къол, Къыбыдын ыстауат О орунла, Къара  къая  аллы, Жылы-Суу деген жерлени атларын айтыргъа боллукъду.

Алайладан бери энишге айлансакъ, Бёрю сыны деп бир сын барды. Андан узакъ болмай а бир ыстауат орун. Аладан ёте келсек, Тызылгъа тюшебиз. Анда Жарашты  тала деп барды. Жарашты деген киши алайда атла тутханды. Ол кеси малкъарлы болгъанды. Жарсыугъа, тукъуму унутулгъанды. Юй тюплери, къош орунлары бюгюн да сакъланадыла. Нарсана базарында бек алгъа аны атлары сатылгъандыла.

Андан ёте келсек, Хасанахан дорбун деп барды. Ол Ёзденланы Хасан хажини дорбуну эди. Бу адам да ол тийрелени иеси эди. Кёп малы бла жайда алайлада тургъанды. Энишге эне келсек,

Къала деп барды. Бийик жерди,  ёгюз арба ёталмагъан. Адамла жаяу жюрюгендиле.

Берлакъда уа Къазакъ туруучу дорбун. Эртте заманлада анда бир къазакъ жангыз кеси тургъанды. Юйдегиси болмагъанды. Къош ишлеп, мал тутуп, алайда кечиннгенди. Андан энишге келе келсек, Суу къошулгъан Жер – Кёнделен суу бла Юрдю сууу бирге къошулгъан жер. Огъары арба жол бла Тёбен арба Жол. Андан берлакъда уа Къабакъ жашагъан жер деп барды. Уллу ташладан ишленнген хуналары энтта да сакъланыпдыла. Бурун заманлада алайда къарачайлыла жашагъандыла.

Къабакъдан энишге келсенг а, Ийисли суула деп барды. Анга Дарман суула да дегендиле. Малны сыртында жарасы неда кичиую болса, андан сюртюп болгъандыла. Ол суу энтта да чыгъады.

Кёнделен суу андан энишгесинде бузламайды.

Андан да тюше келсек, Кийикчи деп барды – кийикле жашагъан къулакъ. Алгъын заманлада алайда кийик кёп болгъанды. Алайны агъачы да къалын эди.

Кёнделенни Жаммаш деп да барды жери. Колхоз къуралгъанда, анда жау-бишлакъ завод болгъанды. Аны ёрге жанында – Ёзденланы къошлары. Ала бахсанчыла эдиле. Алайда уа Шидакъ къол кези. Андан ётсек, Быллымны туурасында Сары деп бийик жер барды. Аны тюбюнде уа Тегенели тюп. Жай алайда кёнделенчилени къойлары туруучу жер. Аны огъары жанында уа Ит къол. Анда элни, ара мюлкню къысыр тууарлары туруучу эдиле. Ары жанында Шинжили деп   атла туруучу жер. Шинжилини огъары жанында уа – Чайыр тёбе. Шёндю анга Жау кыкъгъан тёбе деп къоядыла.

Алгъын аты уа биз башында сагъыннганчады. Алайны къыбыла жанына айланнган жеринде шаудан барды. Анда сууну ичинден чыгъады къара чайыр. Адамла аны алып, чайнап тургъандыла.

Тиш этлени ауругъанына жарайды деген хапар жюрюйдю.

Чайыр  тёбеден ётсек, Къаштан деп барды. Анда огъары бахсанчыла тура эдиле. Ол аланы жерлериди.  Аланы алайда сют заводлары да болгъанды. Хочуланы Шабаз ишлетген эди ол заводну.

Андан арлакъ барыб а – Букъа. Оруслу жолоучула анга «Тёщин зуб» деп атагъандыла.

Кёнделенде революцияны аллында онбир тирмен болгъанды. Аланы да атларын айтып къояйыкъ. Ала быладыла: Батырбекланы Адрахманны, Маммеланы Харунну, Жануккуланы Улакъны,

Балаланы Бийбертни, Боташланы Жарахматны, Жашууланы Кесуанны, аны къарындашы Махайны. Боташланы Жараштыны, Улакъланы Адилгерийни, Атмырзаланы Гиргъокъаны, Жашууланы Аменгелдини.

Быладан сора да, болурла эл тийресинде биз унутуп къойгъан жер-суу атла. Биз билгенибизча, эшитгенибизча жазабыз. Быланы бизге санап берген дунияда тохсан тогъуз жыл бла тогъуз ай жашап кетген Жашууланы Сейит эди. Жаннетли болсун.