ПУЛЕМЁТЧУ ХАЖДАУТ

                                   Уллу Хорламны 75-жыллыгъына             
Жер башында ары дери бир заманда да болмагъанча кёп къан тёгюлген, кесини отунда он миллионла бла адамланы кюйдюрген уруш бошалгъанлы эки жыйырма бла онтёрт жыл озду. Жюрекле уа бюгюн да тараладыла. Жашларыны, эрлерини, къарындашларыны къадарларыны юсюнден жукъ билмей, аладан хапар эшитирге термиле,  дуниядан кетдиле кёп тиширыула. «Тиширыула» деп айырып айтханлыгъым – ала бушууну бек къыйналып кётюргенлери, ёлюп кетгинчи унутмагъанлары ючюндю. Ансы атала уруш аулакъладан къайтмай къалгъан жашларына жарсымагъандыла, ачыу этмегендиле дерге бир кишини да тили айланырыкъ тюйюлдю. Белгисиз тас болгъанланы юйдегилери артыкъда уллу ачыу сынагъандыла. Жашым къалайда асыралгъанын билсем, бауурум бла сюркелип барыр эдим, ёлгеннге да санамаз эдим деген аналаны да кёргенбиз. Батчаланы Муратны, Къанаматны, Хаждаутну аналары Салимат да барлыкъ эди, Къанамат бла Хаждаут топуракъ юлюшлерин къайда тапханларын билсе. Къаллай бир кёз жаш тёкген болур эди ол, суугъа батханча тас болуп къалгъан жашларына жиляй?! Бир заманда уруш жыллада пленнге тюшгенлени, белгисиз тас болгъанланы юслеринден сёз айтыргъа къоймай тургъандыла. Пленден къайтханланы тутуп Сибирьге жиберип къоюучуларын да билебиз.

Аланы Туугъан журтларын сатханлагъа санагъандыла, мингле бла патриотла жесирликде да фашизмге къажау кюрешни тохтатмагъанларына эс бурулмагъанды. Ол терслик уруш бошалып, 50 жыл озгъандан сора кетерилгенди.

«Ата журтну къоруулауда конституциялы борчларын толтура ёлгенле ёмюрден ахыргъа да халкъны эсинде турурча этиуню юсюнден» РСФСР-ни Баш Советини Президиумуну бегиминден:
«Ата журтну къоруулауда конституциялы борчларын толтура ёлгенле ёмюрден ахыргъа дери да халкъны эсинде турурча, аллай къошакъ мадарла этиуню юсюнден адамладан келген кёп предложенияланы, анга кёре Эсде тутууну Китабын чыгъарыуну юсюнден РСФСР-ни халкъ депутатларыны биринчи съездлерини буйругъун толтурургъа кереклисин эсге ала, СССР-ни Президентини 1991 жылда 8-чи февральдан Указына таяна, РСФСР-ни Баш Советини Президиуму бегим этеди:
 

1. Ата журтну къоруулауда конституциялы борчларын толтура ёлгенлеге санаргъа:
 

- РСФСР-ни урушда ёлгенлерине шагъатлыкъ этген тийишли документлери болгъан гражданларын;
 

- РСФСР-ни пленде ёлген неда белгисиз тас болгъан гражданларын, - ала душманнга болушхандыла деп, аллай шарт сюд бла тохташдырылмагъан эсе;
 

- РСФСР-ни сермешлеге къатышхан заманда тюшген жараладан эм къыяулукъдан ёлген гражданларын;
 

- РСФСР-ни Ата журтну къоруулау жаны бла аскер борчларын толтургъан кезиуде ауруу тийип ёлген гражданларын.
 

2. РСФСР-ни Министрлерини Советине юч айдан кеч къалмай:
 

- Ата журтну къоруулагъанда ёлгенлени атлары халкъны эсинде турурча этиуню жамауат-къырал системасын къурауну эм Эсде тутууну республикалы Китабын чыгъарыуну финансла, юридический эм башха аспектле жаны бла норматив актларын жарашдырыргъа эм къабыл этерге. 1991 жылда 15-чи мартда».

Быллай бегим басмаланмаса эди, биз 1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда белгисиз тас болгъан адамларыбызны юслеринден бюгюн да сёз айталлыкъ тюйюл эдик. Айхай да, биз белгисиз тас болгъанлагъа санап тургъанла бары да бир кибик тас болуп къалмагъандыла. Кёпле, пленден къачып, европалы къыраллада фашизмге къажау кюрешген партизан отрядлагъа къошулгъандыла, аланы сатырларында гитлерчиле бла сермешгендиле. Жарсыугъа, аллай адамларыбызны юслеринден биз бек аз билебиз.

Къашхатаудан Батчаланы Сарбийни жашы Хаждаутну аты Эсде тутууну Китабына тюшгенди. Аны туугъан жылы, аскерге къачан чакъырылгъаны жазылыпдыла, алай ёлген жылы тюз тохташдырылмагъанды. Ол, Китапда айтылгъаныча, 1942 жылда угъай, 1945 жылда ёлгенди, башха къыралны жеринде. Быллай уллу ишде – урушда ёлгенлени эм белгисиз тас болгъанланы барыны да атларын Эсде тутууну Китабына тюшюргенде – жангылыч жиберилгенине сейир этер кереклиси да жокъду. 

Хаждаутну юсюнден аны бир эллиси Керменланы Азаматны жашы Жашау (ол ёлгенли бир талай жыл болады) Хаждаутну жашы  Билялгъа былай хапар айтханды:

«Мен немислилеге пленнге тюшген эдим. Къыркъ экинчи жылны жай кюнлеринден биринде биз тургъан лагерьге жангы пленлилени келтирдиле. Аланы арасында Хаждаутну таныдым. Саламлашдыкъ, бир бирни тансыкъладыкъ. Бир кесекден ол, артмагъында болгъан ашарыкъчыкъларын саулай да чыгъарып, бизни аллыбызгъа салды. Кесинге да бир зат къой, мында бек терк ач болурса, дедик. Мен, Аллах айтса, ач болгъунчу мындан кетерге кюреширме, бюгече окъуна къачаргъа умут этеме, деди. Кюндюз, арбазгъа чыгъып, от этерге жарарча жонгурчхачыкъла жыйды. Ингир аласында пленлилени вагонлагъа жыйдыла, аллыбыздан кирит салдыла. Кече белинден озгъандан сора Хаждаут вагонну ортасында от тиргизди, бир жерчигини къангаларын кюйдюрдю, кюреше кетип, адам кирирча тешик этди. Мени бла келирге ким сюеди, деп сорду. Итле бла къуууп, къарап-къарагъынчы тутуп къоярыкъдыла, тёгерек-башда немислиле болмагъан жер жокъду, къутулаллыкъ тюйюлбюз деп, бизден бирибиз да аны бла бирге къачаргъа базынмадыкъ. Мен ажалдан къоркъмайма, бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме, алай къоркъагъ а эки кере ёледи, къоркъакълыкъ эр кишиге бедиш деп, Хаждаут бизни таукеллендирирге кюрешди, алай биз къачаргъа унамадыкъ. Бизни бла иши болмазлыгъын билгенден сора  Батча улу:

«Хайдагъыз, сау къалыгъыз», - деп вагонну тешиги бла сыптырылды. Танг атхынчы кёзюбюзню къысмай чыкъдыкъ, Хаждаутну, итле бла тутуп, артха алып келмеги эдиле деп, ичибизде жаныбыз жокъ эди. Алай бир тюрлю къайгъы-къаугъа да, ит юрген таууш да эшитмедик. Андан арысында мен Хаждаутну кёрмегенме».

Батча улу Хаждаут, аз-маз окъуй, жаза билген болмаса, билимли, политикадан, историядан да бир уллу ангылауу болгъан адам тюйюл эди. Алай аны Туугъан журтуна, халкъына сюймеклиги, патриот сезимлиги уллу болгъанларына ишеклик жокъду. Эр киши ёхтемлиги деп да къошайыкъ. «Къоркъакълыкъ эр кишиге бедишди» дегенлиги да аны ючюн болгъанды.

Францияда Сопротивленияны сатырларында биринчи совет партизан отрядха пулемётчу болуп Батча улу къалайлыкъ бла къошулгъаныны, ол анда гитлерчиле бла сермешледе къаллай жигитлик этгенини юсюнден биз хапар айталлыкъ тюйюлбюз, не ючюн дегенде, билмейбиз. Аны бла бирге француз Сопротивлениягъа къатышхан таулу жашладан шёндю бири да сау тюйюлдю. Биз, таулула, уллу кёллюлюк этиу тёребизден бир да къутулалмайбыз, заманында этилирге керекли ишни оздуруп, артда – сорур адам къалмагъандан сора – бир зат билир эсек деп, адыргы этип кюрешебиз. Батча улу Францияда Сопротивлениягъа къатышханына жаланда сурат шагъатлыкъ этеди. Бу сурат бизни къолубузгъа алгъаракъ, анда кёрюннген жашладан бирини сау заманында тюшсе эди, Хаждаутну юсюнден толуракъ хапар билирге боллукъ эди. Жарсыугъа, энди аллай онг жокъду. Болсада Батча улу жашаууну ахыр солуууна дери аскер антына кертичилей къалгъаны белгилиди. Гитлерчиле бла сермешледен биринде ауур жаралы болуп, Хаждаут госпитальгъа тюшгенди. Анда кёп жатып, жарасындан тюзелмей, 1945 жылда 15-чи сентябрьде Юг Францияны Ним шахарында ёлгенди.

Туугъан элингден узакъда – Францияда кебинсиз асырадыла сени фронтчу шуёхларынг. Сени жиляуунгу этерге къатынгда ананг, эгечлеринг, жууукъларынг болмадыла, санга жаназы этилмеди, дууа тутулмады. Алай болур эди къадарынг, къадардан а киши да къутулмайды.