Таукелни къылыч кесмез

Халкъыбызны атын игилик бла айтдыргъан адамларыбыз не заманда да кёп болгъандыл. Аллай инсанларыбыздан бири уа Османланы Магомет эди, халкъда анга Темирбаш дегендиле. Жаш тёлю хазна билмесе да, абаданла уа аны иги таныгъандыла, жигитлигини, ётгюрлюгюню юсюнден кёп сейир хапарла жюрюгендиле. Таулу жаш къыйынлыкъгъа, душманнга бойсунмагъанлай, адамлыгъын тас этмегени ючюн аты тарыхда айтылырча этгенди.

 Ол 1890 жылда Огъары Малкъарда туугъан эди, Темирбаш деген ат анга нек берилгенини да тюзюн киши айталмайды. Бирле эки кере да «акъланы» окъларындан жаралы болуп, сау къалгъан эди, дейдиле. Бирле уа – жауладан бири башына къама бла ургъанында, сау къалгъан эди. Темир каска жюрютгени ючюн аталгъан эди, дегенле да болгъандыла. Къалай-алай болса да, барысы да аны жигитлигин сагъыннганда, бир боладыла.

1919 жылны жаз башында Асанланы Хажимурат башчы болуп, Огъары Малкъарны тарларына деникинчии бандитлени иймей къажау сюелген эдиле. Ол жигитлени санында Нёгерлены Хажбий, Махийланы Жюнюс, Зумакъулланы Мустафа эм Темирбаш да болгъандыла. Ол кюн таулу жашланы окъларындан кёп акъла жоюлгъан эдиле, алай аланы саны иги да аслам болуп тарлагъа киредиле. Кёп жигитлени тутуп, бирлерин асмакъгъа салгъандыла, бир къауумун а Темирбаш бла бирге илишаннга тизгендиле, жаланда аланы барысын да жоюлгъанларын кёргенден сора кетгендиле алайдан.

Ала кетгенден сора ёлгенлени асыраргъа къошда тургъан Тогъузаланы Къурман къауум адам бла келеди. Ажалы жетмеген ёлмейди дегенлей, Темирбашны жаны сау болгъанын ангылап, ала аны къошха элтедиле. Къурман адамгъа билдирмегенлей, аны анда багъып, аягъы юсюне салады.

Бир ненча замандан ол артха Огъары Малкъаргъа къайтып, кесиникилеге къошулады. Акъла аны билгенде, каратель отрядны башчысы бла Осман улуну атасына-анасына барып, жашыгъыз кеси аллыбызгъа келмесе, барыгъызны да асарыкъбыз, деген эдиле. Не этерге билмей, жигит душманнга кеси келеди. Аны алайда тюйюп, къолларын байлап, жип бла атха тагъып, жолгъа атланадыла. Тардан чыгъып, Чирик кёлню къатында тохтап, биягъы анга соруу этип башлайдыла. «Айт къайдадыла къызыл шуёхларынг? Кимди алагъа болушхан?» - дейдиле.

Алай не кёп кюрешселе да, ала жашны сындыралмайдыла. Асыры ачыуланнгандан, кёзлерине къан чабып: «Бу къызыл кючюкню суугъа кёмюлтюгюз», - деп оноу береди таматалары. Ол бола тургъан ишлени кёрген эфенди Мокъаланы Хажимырза, Темирбашны ёлюмден къутхарырча: «Мен санга оноу этерикледен тюйюлме, алай былайдан ётюучю муслийманла намазны былайда къыладыла, дагъыда быллай ариу жерибизни кючюкню къанын тёгюп харам этме», - дейди.

Ол кезиуде таматалары Османовну сау жетдиригиз деген оноуну эсине тюшюрюп, аны сау къояды. Темирбашны Шакъманланы Алиймырзагъа ышанып андан ары атланадыла. Аушигер тийресине жетгенлей, Темирбаш, жаяулай барыргъа унамай: «Сюйсегиз, былайда ёлтюрюгюз, андан ары бараллыкъ тюйюлме», - дейди. Ол заманда аны Созайланы Маштайны атына миндиредиле, къоллары къысылып тургъанлыкъгъа, бусагъатда къачмаса, Нальчикде асмакъ сакълап тургъанын ангылап, терк окъуна атдан секирип, бёркюн онг жанына сызып, кеси уа сол жанына агъачха къачады. Маштай да анга болушуп, жауланы алдар ючюн: «Тохта, къызыл кючюк!» - деп, онг жанына окъла жибереди. Энтта бир къауум партизанны тутуп баргъанлары ючюн, Шакъман улуну аланы къоюп Темирбашны къууаргъа амалы болмайды. Ачыуундан ол Созай улуну алайда керохдан атып ёлтюреди.

Къачхынчы, эки кюнню агъачда туруп, къолларын ычхындыралмагъандан сора, талада къойчу жашчыкъны кёрюп, аны къатына барады. Агъачдан чыкъгъан юсю-башы тозурагъан эр кишини кёрюп, ол элгенеди. «Къоркъма, мен санга зат этерик тюйюлме, манга болуш ансы!» - деп, Осман улу къолларын эркин этдиртеди. Артда ол жашчыкъгъа: «Сен бусагъатда Темирбашха болушханса», - деген эди.

- Билдим энди сизни, бизде Аушигерде бу кюнледе къуру сизни къачханыгъызны юсюнден айтадыла, сизни хар жерде да излейдиле. Барысындан да бек старшина Трамов къазауатха къалгъанды, юйюрледе бичен гебенлени окъуна чачып бошагъанды, - дейди жашчыкъ да.

Ол кече окъуна Осман улу Трамовну юйюне жол салады, экинчи кюн аны ёлген хапары чыгъады. Артха Огъары Малкъаргъа бара тургъанлай а, акъладан аскерчиге бетден-бетге тюбейди. Темирбашдан къоркъуп, ол анга къамасын береди. «Бар, мен санга тиерик тюйюлме, алай таматагъызгъа менден салам берирсе, кесини къара жанын кюбюрге букъдурсун», - дейди жигит улан къаршчысына.

Темирбашны ётгюр ишлерин айтып турсанг да, бошалмазлыкъчады. Лескен партизанланы отряды бла да кёп жигитлик этгенди ол. Бир жол Холам тарында акъланы офицер кийимлерин кийип, деникинчи бандитлени кёз алларында болгъан окъларын жыйып кетген эди. Темирбашны дертинден Шакъманланы Алиймырза да бошдан къоркъмагъанды, анга Осман улуну къолундан ёлюм юйюнде жетген эди.

 Уллу Ата журт уруш башланнганда, Темирбашха элли жылдан аслам болгъан эди. Алай ол къолуна сауут алып, жаугъа къажау сюелип, урушну жолларында кёп айланганды. 1944 жылда фашист концлагерьге тюшгенде да сынмагъанды – онбеш тутмакъ бла бир болуп къачады. Жарсыугъа, аланы кёбюсю фашистлени окъларындан жоюлгъан эдиле. Совет аскерлеге Темирбаш Югославияда тюбегенди. Кеси уа, партизан отрядха къошулуп, аны сатырларында Германиягъа дери жетген эди. Хорлам болгъанын да анда билгенди. Эки урушну огъун-отун сынагъан керти эр Осман улу алайда жилягъан эди.

Жарсыугъа, аны анча къыйынлыкъдан ётгени саулугъунда билинмей къалмагъанды, уруш бошалгъандан сора Османланы Магомет кёп жашамагъанды, алай аны жигитлиги, халкъына этген игилиги бир заманда да унутуллукъ тюйюлдюле.

Ол Туменланы Шахидат бла тёрт сабийни аягъы юсюне салгъанды. Ала барысы да кеси заманларында билим алып, аталарыны-аналарыны атларын игилик бла айтдыргъандыла. Туудукълары да эллерине, миллетлерине жарагъан инсанладыла.