Миллетни жашауу бла байламлы оноуланы халкъ кеси чыгъаргъанды

Быйыл Къабарты-Малкъарны Парламенти  къуралгъанлы 30 жыл толады. Кюз артында бу тарых магъаналы байрамны чеклеринде тюрлю-тюрлю жумушла, къууанчлы ишле бардырыллыкъдыла. Биз а газетни бетлеринде республиканы законла чыгъарыучу органыны тарыхыны, шёндюгю кезиуде  болумуну юслеринден билдирирге сюебиз.

Бизни халкълада парламентаризмни тарыхы ёмюрлени теренине кетеди. Къабартылылада  бла таулулада жамауатха артыкъда магъаналы сорууланы Хасэни эмда Тёрени жыйылыуларында сюзгендиле, миллетни жашауу бла байламлы оноуланы  чыгъаргъандыла.  Хасэ бла Тёре бизни халкълада демократиялы ниетле болгъанларына шагъатлыкъ этедиле. Бютюнда аланы жыйылыуларына кичи-тамата, эр киши-тиширыу да къатышыргъа эркин болгъанларын эсге алсакъ.

Бизни халкълада парламентаризмни тохташыуу Россейде бардырылгъан политика тюрлениуле бла байламлы болгъанды. XIX-XX ёмюрледе Россей империяда биринчи кере болуп, Къырал дума къуралады. 1905 жылда 17 октябрьде чыгъарылгъан манифест бла законла чыгъарыучу  орган къол кётюрюу бла сайланнганы тохташдырылгъанды.  

Къырал Дума 12 жылны ишлегенди. Аны 4 чакъырылыуу болгъанды. Аны къауумуна  къыралны миллетлерини келечилери да киргендиле. Алай бла кёп миллетли къыралда жашагъан халкъланы болумларын, жарсыуларын ачыкъ этерге онг болгъанды.

   Февраль революциягъа дери Къабарты бла Малкъар Нальчик округну къауумунда Терк областьха киргендиле. Бу кезиуде битеу кавказ халкъланы жамауат-политика жашауларын аскер-халкъ оноу чыгъарыу система бегитгенди (эллени жыйылыулары эм алача башхала). 

Тарыхчыла жазгъанларыча, республикада биринчи Совет революциядан сора 1917 жылда къуралгъанды. 1918 жылда 18-23 мартда уа Нальчикде Советлени биринчи съезди бардырылгъанды.  Анда совет власть тохташханын белгилеп, Нальчик округну халкъ совети сайланнганды.  Анга 30 адам киргенди: 18 къабартылы,  6 таулу бла 6 оруслу. Алай бла Къабартыда бла Малкъарда биринчи представительный орган къуралгъанды.

 Советле халкъны оноугъа къатышдырыуну системасыча власть органлагъа сингдирилгендиле. Жеринде власть органланы эм халкъны оноуу бла  съездле чакъырылып, алада миллет-административ соруула сюзюлгендиле. Сёзге, 2021 жылда январьда Къабарты бла Малкъар Тау АССР-ни административ округлары болгъанлары тохташдырылгъанды. Ол жыл окъуна июльда Къабарты округну IV съезди энчи автоном округ къурау жанлы болгъанын ачыкълайды. Бу оноугъа праволу кюч берилип, 1921 жылда 1 сентябрьде РСФСР-ни Ара толтуруу комитети Къабарты автоном областьны къурауну юсюнден декретни къабыл кёреди.

Республиканы жашаууна 1921 жылда 25-30 ноябрьде Къабартыны съезди бардырылгъанын тарых магъаналы жумушха санаргъа тийишлиди. Анда жыйылгъанла Къабартыны бла Малкъарны бир автоном округга бирикдирирге деген эсгертиуню чыгъарадыла. Ол кезиуге Тау АССР чачылыуну чегине жетген эди. Аны эсге алып, 2022 жылда 16 январьда Малкъар округ Тау АССР-ни къауумундан чыгъарылып, Къабарты-Малкъар автоном область къуралгъанды. Аны представительный органына Советле саналгъандыла.

Къабарты-Малкъарда представительный эм законла чыгъарыучу къырал власть органланы андан ары айныу жолун эки бёлюмге юлеширге боллукъду:  1936-1937 жыллада къыралда бардырылгъан реформала бла. Бу кезиуде 1936 жылда СССР-ни Конституциясына эмда 1937 жылда РСФСР-ни Конституциясына  тийишлиликде,  Къабарты-Малкъаргъа автоном республиканы даражасы бериледи. Ол  а Россей Федерацияны къауумунда энчи къыралны магъанасын тутады.

1937 жылда 24 июньда Къабарты-Малкъарны Х область съезди республиканы Конституциясын къабыл кёреди. Алай бла, 1936 жылда СССР-ни, 1937 жылда РСФСР-ни эмда 1937 жылда КъМАССР-ни баш законлары республиканы къыраллыгъын айнытыугъа себеплик этгендиле, аны праволу болумун, къырал эм жер-жерли власть органланы системаларын шарт тохташдыргъандыла. Аны бла бирге, инсанланы эркинликлери бла жууаплылыкълары белгиленнгендиле, айырыу система законла бла бегитилгенди.

КъМАССР-ни баш къырал власть органына Баш Совет саналгъанды.  Анга республиканы уруннган халкъыны сейирлерин сакълау жаны бла жууаплы иш ышанылгъанды.

Баш Совет законла жарашдырыу эм представительный орган болгъанды. Бу халда ол 1993 жылда Советлени системасыны кючю тохтатылгъынчы кезиуге дери ишлегенди. КъМАССР-ни Баш Советини 12 чакъырылыуу болгъанды.