Халкъыбызда эрттеден жюрюген дарманла

Къайсы халкъны да бети, акъылманлыгъы аны бурун заманладан бери келген культурасына, табийгъатны байлыгъын хайырлана билгенине кёре ачылады. Бурун заманлада окъуулары, жазыу усталыкълары болмагъан таулула алгъын кеслерине къаллай дарманла этип бакъгъандыла? Ма аны юсюнден Зокаланы Зейтун сейир хапар жазгъан эди газетибизге. Аны бла сизни да шагъырей этерге сюебиз.

                                           Кеминатны балхамлары

Атабызны анасы, Рахайланы Заммолну къызы Кеминат, кырдыкладан сейир балхамла этиучю эди. Тёгерекде аны танымагъан жокъ эди. Чыгырлары болгъанла къоншу элледен асыры кёп келгенден эрикдире эдиле да, юйде аппаны: «Жукъдураса, юйретме быланы бери!» - деген тырманына да къарамай, андан болушлукъ излегенлеге, тюз да кесини сабийлерине къарагъанча, алай къараучу эди.

Адамгъа багъып башларны  аллында аны башын  жуугъан да, жюлюген да кеси этип, не жийиргене, не арсар бола билмей, жаралары болгъан жерлени къырып кетере эди. Ол жумушну тындыргъандан сора дарман кырдыкланы, тамырланы, тюйню келиде ууакъ тюйюп, бал бла жау къошуп, басып, тылы этип, адамны башын саулай ол тылы кепге уруп, жангы къумачдан жаулукъ этип, къысып, анча-мынча кюнден келирсе деп, ашырыучу эди. Айтхан заманына къайтса уа, къазан бла суу жылытып, къасмакъча къатхан тылыны аз-аздан жибитип, эритип къобарса, жаралары болгъан жерледе акъ тюкле, жарасы болмагъан жерледе уа къалын къара чач ёсюп.

Бир жол къашхатаучу  тиширыучукъ келеди да, адам титиремей къараялмазча, ёшюню алай оюлуп, ирини саркъа тургъан жарасын кёргюзтеди. Аллай жарагъа «ёшюнюне тюк тюшгенди» деучю эдиле. Аны да ынна сау этеди.

Башха кюнде уа Малкъарда жууукъларыбыздан бир жашны бутуна ууу болгъан къама бла ургъан эдиле да, ол а терсейип, баям, гангренагъамы ётген болур эди, буту кесилмей боллукъ тюйюлдю деп, Нальчикге элтген эдиле. Анда уа  озгъанды, кеч келтиргенсиз деп, кесерге унамагъанларындан сора артха къайтара келгенде, бир кече Къашхатауда къалыргъа тюшдю. Заман ингир ала эди. Саусузну эси тайып, арбадан къалай алгъанларын, юйге къалай кийиргенлерин ангыламай эди. Буту гыбытча кёбюп, моргъул къаралып эди. Билмейме, ол кече ынна къаллай дарманла, балхамла жарашдыргъан болур эди, алай эрттенликде саусуз жатхан уллу тапчанны аллында багъыр тазгъа бутундан, иничке шорхачыкъ болуп, иринни созулуп акъгъанын кёрген эдим.

Ол халда жаш юч кюн бла юч кече туруп уяннганда, андан тюнгюлюп бошагъан нёгерлери, иги къууум эте, жарыйдыла. Бир ненча кюн сакълагъандан сора уа, эгечинден къалгъанла, саусузну ыннагъа аманат этип  кетедиле. Ынна уа хар кюн сайын жарасы ачылгъан жерни тешигине дарман суула къуюп, сыгъып, иринин кетерип, жашны сау этген эди. Кюз артында, уллу жыйын болуп, Къашхатаугъа къурманлыкъла бла келип, ыннагъа сыйгъа къунажин берип, арбазыбызда той этип кетген эдиле.

Атабыз энтта да бир юйчюк ишлейме дейди да, аны мурдоруна салынырыкъ ташланы келтирирге кесибизни бир ат жегилген арбабыз бар эди да, аны бла къошун заводну тийресине барабыз. Жюклеп бошай тургъаныбызлай, ташны арбагъа атхан кезиуде къолуму эки ташны арасында къоюп, орта бармагъымы жигин халек эземе. Алайда окъуна тырнагъым кетген эди.

                                                Губу ауну хайыры

    Атам олсагъатдан, чырпыланы ичинде ары бла бери чабып, терк окъуна губу ауланы жыйып, бармагъымы ууалгъан сюеклерин бирге жыйышдырады, жарама ол ауланы салады, ич кёлегини этегинден байлаулукъ жыртып  байлагъандан сора уа саркъып баргъан къаным арталлы бла да тыйылады. Аны дагъыда сыйлылыгъы не затды десенг, не уллу жараны да бир тюрлю бир ызын къоймай, алгъын халине келтирип, тап-таза, сыйдам сау этип къояды. Аны мен талай заман озгъандан сора кесим сынадым.

Мындан алгъаракълада сол къолумда баш бармагъымы жумушакъ ич жанын жютю мияла бла кесип, уллу жара этеме. Къаты къысып байлагъанлыкъгъа, къаны тыйылмай больницагъа къайтып, жарама тёрт-беш илгик салдырып тикдиреме. Алай, къан тамыргъа хыянат жетген болур эди ансы, ол да болушмады. Ишлеген жеримде врачла бар эдиле, ала да кюрешдиле жангы байлаула, дарманла салып, къанны келгенин тохтаталмадыла.

Алай эте туруп, эртте атам этген амалны эсиме тюшюреме да, артыкъ тазалыгъы болмагъан подвалгъа барып, аны терезелеринде, мюйюшлеринде губу ауланы жыйып, докторланы охахай этме алай дегенлерине да къарамай, жарама салып, ол тохтай билмеген къанны олсагъатдан тыяма.

           Эсимде дагъыда не затла къалгъандыла

Кёзлери ауругъан адам эмчек сабийи болгъан къатындан тилеп, аны кёзлерине ёшюн сютюн сыгъып, бюркдюрюп, бир ненча кюн уруп турса, ауругъан кёзле сау боладыла. Алагъа тюк, чёп, къум тюшген кезиуде тиширыула аны тиллери бла кетергендиле. Ичи къатхан адамгъа хар эрттен сайын хуппеги ичиргендиле.

Къагъанакъ сабийни къарынчыгъы ауруса, ушкок от бла балны булгъап бериучю эдиле. Агъач кертмени туурап, къурутуп, къол тирмен бла тартып, къууут этип, ичи ётген адамгъа аны ашатсанг, сау этип къоя эди. Аллай къайгъысы болгъан адамгъа бишлакъ бла сарымсахдан неда къалиярдан тыммыл къатыкъ да ашатыучу эдиле.

Жаз башында адамны ичин, къанын тазалар ючюн, мурсадан тёгерек къалашчыкъла этип къапдыргъандыла. Мант адамны саулугъуна къалай жарагъанын японлу алимле, ол рак аурууну тыяды деп, энди ачыкълагъандыла. Таулула уа мантны дарманлыгъын минг жылладан бери билип ашайдыла.  Зыкала да алай. Аланы уллу ат артмакъла бла келтирип, битеу тийре жыйылып, ол кюн андан башха азыкъгъа къарамай  ашаучу эдиле.

 Кичиую болгъан адам Ийисли Суугъа барып, бир ненча кере жууунуп, кесине алай багъа эди.  Бир жол Бызынгыдан келе, Ийисли Сууну боюнунда эки палатканы кёреме да, была кимдиле деп, алайда тохтайма. Ол а - бир оруслу киши, къатынын бла эгечин келтирип. «1944 жылда Бабугентде аскер къуллукъда тургъан кезиуюмде къолларым бууунларына дери экземадан ауруп болады. Ол заманда, мени къыйналгъанымы кёрюп, бир къарт юйретген эди: «Бар да, Ийисли Суудан келтирип, кесинге къумачдан къол къапла тикдир, хар кече сайын аланы ол суугъа сугъуп жат», - деген эди да, къолларымы сау этген эдим. Энди уа, отуз жыл озуп, экземам къайтып башлагъанды да, ма бу суугъа аны ючюн келгенме», - деп, хапар айтхан эди ол.

Андан сора да, таулула бурун заманладан бери Ийисли Сууну боюнунда ыскындык орун къурап, аны аякъ жанында узунлугъу онбеш метр тенгли болгъан илипин къазып, сууну ары буруп, толтуруп, къой сюрюулени барысын да ол сууда жууундуруп, таугъа андан сора чыгъара эдиле. Ол а кичиуден, башха жукъгъан затладан сакълай эди.

Къышхыда, кюз артында,   жаз башында кесекледен   ауругъанлагъа, жётелден къыйналгъанлагъа лёкъуну къызыл жаш чыбыкъларын ууакъ жонуп, къайнатып, аны сууун ичиргендиле.  Иегилерин сындыргъан адамгъа белинден ёргерек башлыкъны неда жюн жаулукъну къатыракъ къысып, исси тюй хантусну мыстыракъ этип ичириучюлери да эсимдеди. Сабий тапхан къатыннга уа ал кюнледе как ашатхандыла.

Ашыгъы, тобугъу, буууну   чыгъып, уста адам аланы   жерлерине салгъандан сора байлау быстырны къалын тузлу сууда жибитип, къара сапын  сюртюп, алай байлагъандыла. Бир-эки кюнден адам саппа-сау болуп къала эди.

Бир жол  атыбызны тутаргъа барама. Анга уа кимни, нени зараны тийген эсе да, кёзю сууланып, уллу акъ тамгъа бла жабыла турады. Сокъур болуп къалыргъа боллукъду деп, гузаба этип, атама кёргюзтеме. Ол а мычымай жерк агъачны къургъакъ къабугъун кюйдюреди, кюлюн ууакъ уууп, къагъытдан быргъычыкъ буруп, кёзюне юфгюрюп къуяды. Бир ненча кюнден атыбызны ауругъан кёзю, акъ тамгъасы да кетип, сууу да тохтап, сау болады.