МАЛКЪАР АДАБИЯТ, МАДАНИЯТ ДА ВЕНГРЛИ АЛИМЛЕНИ КЕСЛЕРИНЕ ТАРТАДЫЛА

Журналистни ишини иги жанларындан бири кёп сейир эмда хунерли адамла бла тюбеширге, ала бла ушакъ этерге тюшгениди. Аланы кёплери унутулмайдыла. Мени да болгъанды аллай бир тюбешиуюм.

Бир жол белгили журналист Ботталаны Мухтар: «Республикагъа Венгриядан къонакъла келгендиле, ала бла тюбеширге сюе эсенг, терк окъуна бери жет», – деп сёлешеди. Мен, кёп мычымай, радиокомитетге жетеме.

Къонакъладан бири тюрколог-этнограф Даут Къара Шомфан эди, экинчиси – этнограф-музыковед Аккуш (Агоч) Гергей. Экиси да Венгрияда илмула академияны этнография институтунда ишлегендиле. Биринчиси, бек аламат болмаса да, малкъар тилде сёлеше эди, Аккуш Гергей а - орусча уста болгъанды, тауча да ангылагъанды. Ол къоншу кабинетде кеси келтирген тюрлю-тюрлю сыбызгъылада радиода ишлегенлеге таулуланыкъылагъа ушагъан макъамланы согъуп тургъан кезиуде, биз Даут бла ушакъ этгенбиз.

– Биринчиден, кесинги юсюнден айтсанг эди.

– Мен Кенияда туугъанма. Атам немислиди, анам къуман къыпчакъладан чыкъгъанды. Кесим да аны тукъумун жюрютеме. Гитчелигимде анамы тукъумуну юсюнден кёп сейирлик хапарла эшите тур­гъанма. Абадан болуп, институтха окъургъа киргенимде уа, Иштван Конгур бла да танышама, ол мени устазым эди. Эсигизде эсе, ол сизде сексенинчи жыллада болгъанды. Мындан малкъарлыланы юслеринден шартла жыйышдырып келтирген эди. Дагъыда ол айтып къыпчакъланы юслеринден кёп зат билгенме.Университетде окъугъан кезиуюмде тюрк къауумгъа кирген къыпчакъ тилни тинтип башлайма. Ол заманда Кавказда тюрк тилли миллетле жашагъанларын да билеме. Университетни тюркология бёлюмюн бошагъанымдан сора уа этнография жаны бла ишлеп башлагъанма.

– Сиз бизге биринчи кереми келгенсиз?

– Угъай, буруннгу жылда да келген эдим Аккуш къарындашым бла. Ол а шёндюге дери да бола тургъанды мында. Биринчи келгенибизде, Дагъыстаннга барып, къумукълуланы халкъ жырларын жыйышдыргъан эдик. Сизни республикада уа Аккушну кёп шуёхлары, танышлары бардыла. Бу жол аны ала чакъыргъандыла.Дагъыда биз Къарачай-Черкес Республиканы ара шахарында ногъайлыланы бу кюнледе бардырыллыкъ конференцияларына да къатышырыкъбыз.

– Бери келгенигизни магъанасын да айтсанг эди.

– Бу жол малкъар халкъ жырланы жыяргъады муратыбыз. Аккушха тилманчлыкъ этеме. Жырланы жазама, ингилиз эмда венгер тиллеге кёчюреме, керек болса, аны бла бирге къуман тилде жырлайма.

– Юйде уа не тилде сёлешесиз?

– Къуман тилде. Венгрияда ол ассимиляцияны хатасындан 17-18-чи ёмюрледе къуругъанды. Аны къайтарыр ючюн, Иштван къаты кюрешгенди, кёп илму ишле да жазгъанды. Аны сизге келиую да аны бла байламлы эди. Бизге бери жолну да ол ачханды. Махачкъала­да тил бла байламлы бардырылгъан жыйылыулагъа да къатыша тургъанды. Мен а ол башлагъан ишни андан ары бардырыргъа итинеме. Аны себепли малкъар тилни да дурус билирге сюеме.Сёзсюз, бу ишни мен ахырына жетдираллыкъ тюйюлме. Нек дегенде тюрк миллетлени тарыхлары иги да тереннге кетедиле, ол санда малкъар тилни да. Аланы тинтип бошар ючюн, кёп жылла керекдиле. Ёсюп келген жашла бла къызла аны андан ары бардырлыкъларына ийнанама. Андан сора да, малкъар эмда къуман халкъланы араларында байламлыкъла жюрютюрча къарындашларыбыз, эгечлерибиз болсала эдиле, деп тилейбиз Аллахдан.

– Малкъар тилге уа къайдан юйреннгенсе?

– Мени юйюмде китапларым, таулу жырла, жомакъла бла дисклерим, «Евразияны халкъларыны эпосу» да бардыла. Ма аланы окъуп юйренеме тилге. Андан сора да, юй бийчем къыргъызлыды. Ол университетде окъугъанда танышханбыз. Юйде эки балам барды. Жашла. Бирине онюч, экинчисине да сегиз жыл болады. Абадан жаш къыпчакъча биледи, кичи уа венгер тилде сёлешеди асламында.

– Сизде кавказлыла жашаймыдыла?

– Къарачай-малкъар халкъланы келечилери кёпдюле. Бир 500 мингден аслам боладыла. Сёзсюз, тил кете бара эсе да, тамырларыбызны унутмайбыз. Адетлерибизни, тёрелерибизни къаты тутаргъа кюрешебиз. Мындан бу жол да кёп таулу жырла элтирикбиз. Аланы макъамларында къыпчакълыланыкъылагъа ушагъан жерлери бардыла. Аккуш кёп тюрлю инструментледе согъа билгени себепли, аланы бусагъатда окъуна эшитдирирге боллукъду.

 – Бизни республиканы айбат жерлерине да барып кёрген болурсуз. Нени жаратхансыз?

– Минги тауну. Мени муратым барды – бери келип, аны тёппесине чыгъаргъа. Саулугъум игиди, Аллахха шукур. Келир жыл иги да хазырланып, ол муратыма жетерме деп турама. Даут Къара бла ушакъ этип бошагъаныбызлай окъуна, Аккуш биргесине келтирген сыбызгъыланы, гыбыт къобузну согъуп, малкъар халкъ макъамланы эшитдиргенди.

Венгерли алимле ол кюн окъуна Акъ-Суу элде темирчи Бачиланы Хамзатны юйюне да барып, аны ишин, гюрбежисин да кёргендиле, саугъагъа бичакъ да алгъандыла.