Итиниулюгю сабий муратына жетдирген эди

Быйыл Россей аскерни полковнигине, Таджикистанны къоруулау министрини алгъыннгы биринчи заместители - Сауутланнган кючлени генеральный штабыны начальниги эм сауутланнган кючлени мурдорун салгъан Уяналаны Рамазанны жашы Валерийге 80 жыл толлукъ эди. Жарсыугъа, ол дуниясын он жыл мындан алгъа алышхан эди.

Валерий Рамазанович кеси заманында, бизни республикадан болуп, къыралда намысы бек жюрюген эки академияда - Сауутланнган кючлени Генеральный штабыны академиясында эм Москваны Фрунзе атлы аскер академиясында - окъуп, аскер усталыкъ алгъан юч жашыбыздан бири  болгъанды. Ары дери ол Орджоникидзе шахарда (Владикавказда) Суворов атлы аскер училищеде окъугъанды, аскер командирлени хазырлагъан училищени да анда тауусханды.

Окъуудан сора кёп аскер бёлюмледе, ол санда совет аскерлени  Германияда орналгъан къауумунда къуллукъ этгенди, Тирасполь шахарда 14-чю аскерде, Одесса аскер округда, башха аскер къауумлада оперативный бёлюмлени таматасы болуп тургъанды.

Приднестровьеде борчларын жетишимли толтургъаны ючюн ол «Жигитлиги ючюн» майдал бла саугъаланнганды. Таджикистанны алгъыннгы Президенти Эмомали Рахмонов да аллай майдал бла эм аталгъан сауут бла саугъалагъанды Уяна улуну.

Аны бла тюбешген кезиуюмде Валерий мемуарла жаза эди, сабийлерине, туудукъларына къууана, аланы жашаугъа юйрете, къолундан келгенича болушлугъун да аямай. Ушагъыбызны ахырында манга: «Жарсыугъа, нек эсе да, тукъумубузда эр кишиле кёп жашамайдыла», -деген эди…

Малкъарлы жашны жашауу аскер бла байламлы боллугъу сабийлигинде окъуна белгили болгъанды. Анга ол атны атасы белгили лётчик Валерий Чкаловну намысына жоралап, аныча лётчик болсун деп атагъан эди. Жарсыугъа, Валерийге 12 жыл болгъанда, атасы ауушады, алай аны аскер кийим киерге итиниулюгю кетмейди, гитче заманында окъуна аскерчи болургъа таукелленеди. Орджоникидзеде окъууун бошагъандан сора жаш офицерни Восток Германиягъа къуллукъ этерге жибередиле. Ол заманда тыш къыралгъа жаланда айырмалы офицерлени ийгенлерини  юсюнден айтыр кереги болмаз. Валерийге уа ары тюшген уллу насып эди. Аскер училищеде орус тил, артыгъыракъда грамматика, таулу жашха бек къыйын бериле эди. Алай аны бошар заманнга, ол орус тилни юсюне немис тилни да къошуп, курсда бек айырмалы курсантладан бирине саналгъанды.  Орус тилни окъутхан устаз Валерийни тилге алай уста юйреннгенине асыры къууаннгандан, курсну аллында жилягъан окъуна этгенди. Баям, ол себепден болур эди Валерийни аскер борчун толтурургъа Германиягъа ийгенлери да.

Ол заманлада халкъыбызгъа хазна белгили болмай тургъан, уллу аскер чыны болгъан жашыбыз союзну кезиуюнде тыш къыраллада, ол санда Восток Европаны къыралларында окъуна, бек даражалары жюрюген эки аскер академияны тауусханы уа биз барыбыз да ёхтемленирча шарт тюйюлмюдю. Ол академиялагъа окъургъа тюшер ючюн, кандидатланы барын да жети атагъа дери ким болгъанларын тинтгендиле. Аны бла бирге аскер усталыгъын, билимин эсге алгъандыла. Былайда бир гитче, алай магъаналы шартны ачыкълай кетсек, тийишли сунама. Уяна улуну аппасы Граждан урушну жигити болгъанды, кесин да акъ гвардиячыла асмакъгъа асхандыла.

Белгилисича, аскер академиялагъа кирирге сюйгенлени конкурсу не заманда да бек уллу болуучуду. Алада окъургъа аскер бёлюмлени таматалары кёплени кёргюзтюучюдюле. Окъургъа киргенлени санына бир-эки деп санаргъа боллукъду. Валерий къуллукъ этген аскер округдан ол жыл алты кандидатдан ючюсю генералла эдиле. Академиягъа уа бир генералны бла эки полковникни, ол санда малкъарлы жашны,  алгъан эдиле. Валерий, бизге кеси айтханлай, ол жаланда кесине ышана эди, андан-мындан болушлукъ келликди деген сагъышны ол Суворов атлы училищеге киргенинде окъуна унутхан эди.

Уяна улуну аскер ишинде ёсюуюне бир жаны бла сукъланырча окъунады. Алай аскерчини жашауун эсге тюшюрюп, аны къыралгъа къуллукъ этген кезиуюнде бир заманда да тынчлыгъы болмагъанын эсге алсакъ, кёп затланы юсюнден сагъыш этесе. Болсада, Валерийни эсде къалырча, ол угъай эсенг, ёхтемленирча, кезиулери аз болмагъандыла.

Къуллукъ этген заманында, аны къадарында къайсы кезиу энчи жерни алгъанын айтыргъа къыйынды.  Мен оюм этгеннге кёре, Таджикистаннга атланнганы  артыкъда бек эсде къалгъан болур. Ол заманда Москвада къыралны Президентине Борис Ельциннге  Уяна улуну къоруулау министр  Павел Грачев элтип баргъан эди. Тюбешиуден сора Россей Федерацияны Президенти анга генерал-майор чынны бериуню юсюнден буйрукъ этген эди, аны Россейни атындан къуллукъ этерге башха къыралгъа барлыгъын  эсге алып: «Къысха заманны ичинде документле хазыр боллукъдула», - деген эди министр. Жарсыугъа, ол заманда къыралда тюрлениуле башланадыла, Чечен республикагъа аскерле кирип, къаугъа да ачылады. Алай бла Президентни буйругъу да тамамланмай къалады…

Подольск шахарда болгъан аскер архивледе табылгъан шартлагъа кёре, Уяна улуну атасы Рамазанны Уллу Ата журт уруш баргъан кезиуде къагъытлары Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлгендиле. Жарсыугъа, ол заманда малкъар халкъны кёчюрюлгени бла байламлы анга ол атны бермей къойгъандыла. Рамазанны жашы Валерийни да къадары атасына тюзюнлей ушамагъан эсе да, ала бир бирден узакъгъа кетмегендиле дерге боллукъбуз.  Валерийге уа генерал чын берилмей къалгъаныны баш сылтауу аны башха къыралгъа командировкагъа жиберген кезиуде къырал къурулушну тюрленнгени, озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларында къыралда эм къоншу республикалада властьланы алышыннганлары, къыралда эм Шимал Кавказда политика тутхучусузлукъ чырмаулукъ этген болурла деригим келеди.

Уяна улу Таджикистанда болгъанында ол чынтты профессионал, аскер ишде не жаны бла да уллу сынауу эм терен ангылауу болгъанын ангылатхан эди манга. Кёп да бармай Валерий Рамазановични Таджикистанны къоруулау министрине кёргюзтедиле. Болсада, Уяна улу ол заманда кёп сагъыш этип, ол къуллукъгъа барыргъа унамагъанды. Ол кезиуде анга Россейни инсанлыгъындан да чыгъаргъа, эм да анда жашап къалыргъа да керек эди. Таджикистанны Президенти Эмомали Рахмонов кеси бир ненча кере да тилегенди Уяна улудан тур мында, ишле деп. Болсада, таулу жаш кёлленалмагъанды Орта Азияда къалыргъа.

Валерий Рамазановични аскер сынауу, билими эм ётгюрлюгю Таджикистанны Сауутланнган кючлерини Генеральный штабыны начальниги болгъан къадарында бютюнда бек ачыкъланнганды. Бек алгъа ол къыралны Сауутланнган кючлерин къураргъа керек эди. Уллу къырал чачылып, республикалада уа, артыкъда Орта Азияда, кеслери алларына аскер кючлерин къурарча мурдор да, база да, бек башы уа профессионал кадрла жокъ эдиле. Валерийге хар затны да жангыдан къураргъа тюшгенди. Аны бла бирге ол заманда республикада банда къауумла правону сакълаучу органлагъа ишлерге онг бермей, халкъны да тынчлыгъын алып тургъандыла. Аямай къаугъа бара эди. Ол себепден, Сауутланнган кючле, право органланы келечилери бла бирге, республикада право низамны тохташдырыр ючюн, кёп ишни тамамларгъа, ол санда аскер операцияланы бардырыргъа да тюшгенди.

Болсада, Уяна улуну Таджикистаннга Сауутланнган кючлени мурдорун къура, аланы не да этип, аягъы юсюне сал деп чакъыргъан эдиле. Ол жумушну тамамларгъа кереклисин Уяналаны Валерий кимден да иги ангылай эди. Ол хыйсаплагъаннга кёре, Таджикистанны аскерлери юч тюрлю бёлюмден;  хауа эм да жаяу хауа бла чапханда анга къажау турлукъ аскерле къураргъа керек эди. Саулай да, Уяна улу Таджикистанда жыл бла жарым тургъаны себепли, ол къысха заманны ичинде аскер базаны мурдорун эмда инфраструктурасын этген эди. Ол Валерийни тыш къыралгъа баргъан командировкасыны бек къыйын, магъаналы эм жууаплы да ишлеринден бири эди.

Валерий аскер борчун къайда къуллукъ этсе да,  айыпсыз толтургъанды. Чыннты офицерча, бир да сокъуранмагъанды  кесини жашауун аскер бла байламлы этгенине. Ол угъай эсе, жашларыбызгъа аскер усталыкъны сайласагъыз, бир заманда да жангылмазсыз деп, насийхат сёзлени айтхан эди.