Журтубузну айбат, ёхтемлик туудургъан жери

Бизни ариу тау эллерибизни юсюнден не къадар кёп айтылса да, артыкъ боллукъ тюйюлдю. Тарых, таурух да бирге къошулгъан кезиуле да тюбейдиле хапарлада. Аллайладан бирин Улбашланы Саният да къагъытха тюшюргенди. Аны Хабазны юсюнден жазгъан материалын бюгюннгю номерде басмалайбыз.

Хабаз бек ариу тау эллерибизден бириди. Ары кире келген жерде, тау башында Агойланы жери деп жер барды, ариу чаллыкълы тийре. Анда будай ёсдюрюп, артдаракъ жыллада уа картоф салып да болгъандыла. Уллу мал, тууар, ууакъ аякълы мал да тутхандыла.

Балыкъ суу Хабазны чегет жанына бла кюнлюм жанына айырады. Балыкъ деген битеу да тюрк тилледе «чабакъ» деген сёздю. Чабагьы да бек сыйлы чабакъладанды – ала чабакъ неда бий чабакъ. Мында Уллу Аман къол, Гитче Аман къол деген жерле да бардыла. Къызыл къол деген дорбунлу къаялада уа къой орунла болгъандыла, Уяналаны Татарны бла аны юч къарындашыны къошлары да анда эдиле. Мени къарт анам айтханнга кёре, аланы минг къойлары болгъанды. Мезекейде эллиле къозула тутуп болгъандыла. Бир кере алайда къошлагъа от тюшюп, кёп мал кюйгенди. Аны ючюн алайгъа Къойла кюйген деп да айтадыла. Хабазчыла ол жерледен сора да Ауар сыртда да мал тутуп, бишлакъ этип, жау чайкъап болгъандыла. Артда уа алайда сют заводла да ишленнгендиле.

Жашла кетген деген жер Балыкъ сууну бек тар жерлеринден бириди. Алайдан кесине базынып кёп адам секирип ёталмагъанды. Бир ненча жаш алайдан секирип ётебиз деп, суугъа кетгендиле. Тиширыу болуп жангыз Отарланы Абийса ётгенди деп элде аллай хапар айтыучудула. Мушт деген жерде буруннгулу таулула алтын сюзюп болгъандыла. Алтындан бек сейирлик затла этгендиле.

Ташчалман деген жерле бичен этген жерледиле. Чегет жанында, ары тюбюнден кире баргъан тийреде уллу ариу юй болгъанды. Чегетни жери да, ол юй да Гюржюбий деген бийники эди. Ол а чегет жанына мал ётдюрюрге окъуна къоймагъанды. Къарачайдан келип, жангы юйюр къурагъан Герюкланы Хажымырзагъа сабанлыкъ жер а бергенди, аны бла шуёхлукъ да жюрютгенди.

Айтыугъа кёре, Хабаз эли кёчгюнчюлюкге дери жети кере тюп болуп, жангыдан къуралгъанды. Озгьан ёмюрледе Хабаз эли Жарашты Жюнюс деген бийни жери болгъанды, ол кеси да шахар эди, дейдиле. Шагъатла къайда десегиз, Сюйреучю деген жерде уллу юй ташла бардыла, асыры тик жерледен, алайдан гебенлени сюйреп тюшюредиле. Жарашты Жюнюс асыры байдан, алтыны, кюмюшю дуниягъа сыйнмай болгъанды. Душман къыралгъа киргенде, байлыгъым душманнга къалмасын деп, ырысхысын Мезекей аягъында къара къаяны жарылгъанына къуйгъанды деген таурухну да айтыучудула таматала.

Хабаз бек буруннгу элледен болгъанны шагъаты: эски буруннгу къабырланы юслерине дагъыда къабырла салынып, бир ненча къатдыла. Элни баш жанында Огъары элде, биз, сабийле, къалакъ ташны юсюнде жатып, кюннге кесибизни къыздырсакъ, къарт аналарыбыз: «Тюшюгюз, ол къабыр ташды»,- деп, кёп урушхандыла.

Жаш тёлю элни хар ташын сюерге, таныргъа, сакъларгъа керекди. Сёзсюз, ол хар таулуну да борчуду, журтун сюйюу, аны чексиз багъалау.