Жаш тёлю адабиятыбызны ангылаялмагъаны жарсытады

Тамата класслада халкъ чыгъармачылыкъны окъутуугъа, аланы жанр энчиликлерин белгилеуге уллу эс бурулады. Нарт эпосну, таурухланы, жырланы тинте, окъуучулагъа тежей, устаз алада зорлукъ бла огъурлулукъ, кишилик бла хомухлукъ къалай сермешгенлерин ачыкълайды, теория, жамауат, миллет сезим бла байламлы сорууланы салады. Устаз былайда теория неге керекди, жигитликни бла огъурлулукъну юсюнден айтылса, азмыды деп, соруу салыргъа болур. Алай шарт чертирге тийишлиди: теориясыз окъутуу ол алдауду, дерс булжууну даражасында ётсюн дегеннге тенгди.

Бек алгъа, нарт таурухлагъа кирише, эпос не болгъаны, аны энчилигин устаз школчулагъа тынгылы ачыкълайды. Экинчиден а, таурухланы, фитна, мажюсю жанрланы суратлау энчиликлерин кёргюзтеди. Тейрилени, табийгъат кючлеге ийнаныулу ышанланы бир бирлеринден айыра, анга кёре тилек жырланы юлгюге кёргюзте, устаз окъуучуланы халкъны буруннгу маданият дуниясына кийиреди.

Жангы программа аллында класслада окъуучуланы теория жаны бла алгъан ангылаулары, аз-аздан чирчикленип, тамырлана, 8 классда уа, заман излегенича, къыстау бардырыллыгъын излерикди.

Эндиге дери чыкъгъан дерс китапларыбыз теориядан кенгде эдиле десек, терс боллукъду. Иш – окъутуу даражасындады, ёсгениндеди. Теория сорууланы, орус китапладан жарты-къурту алып, ат башындан сагъыннганны зараны кёпдю, файдасы уа жокъду.

Теория жаны бла билим тохташмагъаныны хатасындан, жаш адамла суратлау чыгъарманы тийишлисича тинталмайдыла. Чыгъарма (повесть, назму эм башхала) аны юсюнден, муну юсюнден жазылгъанды дейдиле ансы, жазыучуну кёз къарамы, философия къолайы, жаз тили, жашырын, кенг магъанасы дегенча ызларын жыйышдырып, ушакъ бардыралмайдыла. Ол шартла барысы да орус тарыхны энчиликлери сунуп, ана тилде жазылгъан чыгъармаланы терен суратлау кючлерин, усталыкъларын кёралмайдыла.

Бир-бирле, теория бла школчуланы къыйнаргъа керек тюйюлдю, не къадар тынч болса, ол къадар игиди деп да айтадыла. Кертиди, жаш адамланы жыл санларын эсге алмай жарамаз. Алай абадан класслада окъуучула ана тилде сорууланы ангыламазча тюйюлдюле: билимге, суратлау эстетика сезимге сагъайгъан заманларыды. Анга кёре, тынчлыкъны сюрмей, жаш адамны аллында борч, излем салыргъа керекди.

Бизни миллет маданиятыбызны тарыхы, айныу жолу дуния маданиятны шартларына иги да терен кирирге онг береди. Сёз ючюн, Орусбийланы Сафар-Алий, Орусбийланы Исмайыл, Абайланы Мусос, Шаханланы Басият кибик жарыкъландырыучуланы чыгъармачылыкъ ишлерин кёргюзтюп къояргъа да боллукъду. Алай окъуучуланы тарых ангылауларын, теория билимлерин ёсдюрюрге башха амалла да бардыла. Орусбий улу, Шахан улу кибик окъуулу инсанлагъа илмуда жарыкъландырыучула дейдиле. Нек, не хыйсапдан? Жамауатны жаш адамларын окъутуп, халкъгъа билим жайгъанлары ючюнмю, огъесе сылтауу башхамыды? Бу тюрлю сорууланы салып, алагъа тынгылы жууап берип, школчулагъа билдирир ючюн, устаз ол ангылам къачан тамырланнганын, къаллай шартла бла байламлы болгъанын толу айтыргъа тийишлиди. Алайсыз «жарыкъландырыучу» деген ангылам окъуучулагъа толу жетмей къалыргъа боллукъду.

 Жамауат илмулу, эсли болса, артыкълыкъны тамыры кесилликди. Ала чыгъармачылыкъ ишлерин акъыл бла эслилик, таза ниетлилик огъурлулукъну шауданыдыла деген акъылгъа бойсундургъандыла. Инсан бла жамауатны байламлыкъларын ангылау Роcсейге да XIII ёмюрде келгенди. Алай а орус халкъны жамауат оюмуну ёсюуюнде жарыкъландырыуну ызы, анга кёре, жашауну ангылау совет властьны ал жылларына дери юзюлмегенди. Шимал Кавказда уа аны тёрелери 60-70-чы жыллада окъуна кеслерин билдирип тургъандыла.

Малкъар халкъны жарыкъландырыучуларын алсакъ, ала XIX ёмюрню экинчи жарымында жашагъандыла. Орус халкъны ниет ырысхысы бизни миллет культурабызны келечилерине бютюнда жууукъ болгъанды. Абайланы Мусос, Орусбийланы Сафар-Алий, Шаханланы Басият, дагъыда ала кибик илмулу адамларыбыз орус маданиятны шауданын ачхандыла.

Илмуда жарыкъландырыуну эки тюрлюсюн белгилейдиле. Кюнбатыш Европалы жарыкъландырыу, Шаркълы (Восток) жарыкъландырыу. Экисини да философия оюмлары бирчады, ушашды. Сёз ючюн, Кязимни «Аллай бийле керекдиле бизге…» деген назмусунда жарыкъландырыуну эки тюрлюсюню ышанлары да шарт эсленедиле. Энчиликлери да барды. Анга кёре уа, Шимал Кавказда жарыкъландырыу ишлени ниетлери уллу халкъланы маданият ызларындан ажашмагъан эселе да, миллет энчиликлерин а жюрютгендиле.