Байламлыкъланы ариу тёрелери

Къоншу миллетлени жазыучуларыны юслеринден айта, газет окъуучуларыбызны аланы чыгъармалары бла шагъырей эте турабыз. Арада байламлыкъ жюрютюрге, башха халкъланы культуралары, адет-тёрелери, тарыхлары, бюгюннгю жашаулары бла шагъырей болургъа ол уллу себепликди. Бюгюннгю къонагъыбыз Шимал Осетияны лирикалы поэтлеринден бири, къара сёзню устасы, публицист, кёчюрмечи Энвер Хохоевди.

Аны уа нек сайлагъанбыз? Ол кёп малкъарлы жазыучуланы чыгъармаларын дюгер тилге кёчюрюп, кеслеринде «Ираф» журналда басмалап турады. Дагъыда кёп жылла мындан алда аны къарт атасы Малкъардан кёчгенди ол жанына. «Мени таулу къаным барды. Аны бир заманда да унутмайма. Аны ючюн малкъар халкъны бек сюеме», – дейди Энвер хар заманда да.

Бизни жаныбыздан да Мусукаланы Сакинат, Рахайланы Диана, Байтуугъанланы Исмайыл Энверни кёп назмусун кёчюргендиле. Ала «Заман» газетибизде басмаланнгандыла.
Жазыучуну юсюнден къысха айтханда, ол 1956 жылда Сурх-Дигора элде туугъанды. Республиканы къырал университетини филология бёлюмюн тауусханды. Андан сора мектепде устаз болуп бир ненча жыл ишлегенди. Ич ишлени органларында да оналты жыл уруннганды.

Ол кезиуде да аны назмулары, хапарлары кеслеринде газетлеринде, журналларында басмалана тургъандыла, китаплары чыкъгъандыла. Ол жыйырмадан артыкъ китапны авторуду. Халкъыны уллу сыйына уа «Хорламны жигитлери» деген китабы бла тийишли болгъанды. Ол анда миллетини Уллу Ата журт урушха къатышхан айтхылыкъ батырларыны атларын ёлюмсюз этгенди. Аны къайсы китабын окъусанг да, ары дери эс бурмай тургъан кёп затха: тенгизге, гюлге, кюннге, айгъа – башха тюрлю къарап тебирейсе. Ала терен сагъыш этдиредиле, эсгериу жолуна чыгъарадыла.

Энвер орус, дюгер тилледе жазады. Алада биз туугъан журтуна табийгъатха, тиширыугъа уллу таза сюймекликни кёребиз. Анасына сюймеклиг а аны чыгъармачылыгъында энчи уллу жерни алады.

Мен Энвер бла кёп жылла мындан алда шагъырей болгъан эдим. Андан бери къарындаш шуёхлукъ жюрютебиз. Буруннгу жыл экибизни да «Ассалам алейкум. Юйюгюзге да игилик» деген аты бла орус, малкъар, дюгер тилде китабыбыз чыкъгъан эди. Анда назмула, хапарла да бардыла. Аны бла байламлы Владикавказны ара библиотекасында, бизде Долинскде Мемориалда да презентацияла къуралгъан эдиле.

Андан бери да Энверни эки китабы чыкъгъанды. «Радужный круг» деген жыйымдыкъ поэтни жангы назмуларындан къуралгъанды. Окъуучула да анга бийик багъа бичгендиле.

Бюгюнлюкде Шимал Осетияны Жазыучуларыны союзуну поэзия бёлюмюне таматалыкъ этеди. Ол халкъын сюйген адамды. Политика репрессияланы сынагъанланы ассоциацияларыны Шимал Осетиядагъы «Номаран» атлы регион жамауат биригиуюню таматасыны орунбасарыды.

Дюгерли къарындашыбызны юсюнден не къадар кёп айтсанг да, артыкъ боллукъ тюйюлдю. Биз а бу жол аны бир къысха хапары бла да шагъырей этейик. Аны малкъар тилге мен кёчюргенме.

ЁКСЮЗЛЕ

Билек кючю аз болса да, Лезинка урчукъну тири бурады. Тиширыуну къолунда ол хайнухчады. Бирде жерге жетеди, бирде уа ёрге секиреди. Урчукъну юсюнде халы юзюлсе, иеси аны бирге къошуп, жангыдан бурады.

– Разенка, жашау дегенинг сейир затды. Алай тюйюлмюдю? Нарт батыргъа ушатама мен аны. Аны жашырынлыгъын ангылагъан бек къыйынды. Хар адам дуниягъа бир тюрлю къадар бла жаратылады.

– Саккаон, ёлген атам бла ант этейим, сен керти айтаса.

– Ма, Гадзини акъылбалыкъ болмагъан къызчыгъы бла жашчыгъы. Тауукъ балачыкъла кибик. Харипчикле. Къалай эрттеден алагъа къыйынлыкъ сынаргъа тюшдю. Эх, къадар, къадар, кюйсюз къадар.

– Разенка, сен ол юйюрню менича иги танымайса.

– Эй, хей, хей. Гадзини анасы Азаухан бал тилли адам эди. Аны баш иеси Лалау да акъыллы киши эди. Бизни орамда, ол къатышмай, хазна адам юй ишлемегенди. Экиси да халал жюрекли, келген къонакъгъа бет жарыкълы тюбей билген адамла.

Кишиге хаталары жетмей, тюз жолну баргъан адамла. Ала дуниядан кетгенде, келген халкъ арбазларына, орамларына окъуна сыйынмай эди.

– Энди мен аланы артыкъ сейирлик билмей эдим. Ол заманда жаш келин эдим, – дейди, башында кёк жаулугъу бла Разенка терек тюбюнде шинтикге олтуруп. Къызыу кюн терек ауана чакъырады кесине.

– Сабийле хар заманда да, ата–ана сюйгенча насыплыла болмайдыла.

– Харип Гадзи. Айтыугъа кёре тракторну тележкасына биченни жюклеп, кеси да аны юсюнде келе болады. Биченни да базыкъ аркъан бла къаты къыстыргъан эди. Тракторчу да сынаулу адам эди. Была тик жол бла энишге тюшюп келе боладыла. Жол осал эди. Чунгуру, бузулгъан жери да кёп. Аны айланч жеринде, жолгъа сыйынмай, тёшден энишге кетеди.

Хар зат алай терк болуп къалды. Гадзи ауузундан сёз окъуна чыгъаралмады. Къанлы жауунг да сынамасын аллай ишни.

Тиширыула да хапар айта ашхам да жууукълаша тебиреди. Кюнню ахыр таякълары кёкню кюнбатыш жанына сары–къызыл бояу сала, къызарта башлагъанды.

Адамла да малгъа къарагъан заман жетди. Юйлеринден узакъда, кенгде жайлыкъгъа барып, ариу кёк гелеу кырдыкдан къарынларын толтуруп, ийнекле къайтып келедиле. Кюн да къыздырмай, къатели чибин да чырмамай, бюгюн иги отлагъандыла, кёп сют берликдиле.

Юйге жете тебирегенде, алгъадан окъуна ёкюрюп башлайдыла. Бирси жанындан а бузоуланы тауушлары да чыгъады. Ийнекле сютден эркин болургъа ыразыдыла. Алай, сауулгъан заманда, бузоуларына сютлерин жашырып кюрешедиле.
Башы салам бла жабылгъан халжаргъа абадан тиширыу келди. Сора тёгерек–башха къарап: «Аланбек, къайдаса? Къайры кетгенсе?» – деп къычырды.

Аны тауушуна арыкъсуу жашчыкъ чыкъды. Тиширыугъа: «Лезинка, сиз келип турасыз да», – деди.

– Хау, кенг жауурунларым бла тауланы аудуруп айланама.

– Нек айтаса алай. Сен бизни аммабыз. Анабызны орунуна сен къарайса бизге. Кесинг билесе, атабыз ажымлы ёлдю. Анабыз а аны жылы болгъунчу окъуна, бизни да къоюп, башха эрге кетип къалгъанды.

Тиширыу жашчыкъны къатына келип, кесине къысып, зыбыр къоллары бла башын сылады.

– Амманы кюню, кесинги къыйнап турма. Жер башына жаратылгъан адам ёлген да этеди. Эртте ёксюзлей къалдыгъыз, харипчикле, – дегенни айтып, амма ийнекни сауаргъа тебиреди. Ёксюз жашчыкъны сёзлери тиширыуну жюрегине жетдиле. Ийнекни да сауа, жилямукълары да тёгюле эдиле аны. 

Лезинка ийнекни саууп бошагъанлай, Аланбек акъкъолан бузоучукъну анасына жиберди. Ийнек бла бузоуну бир бирлерини тюбешиулерине къарап, жашчыкъ мудах, сагъышлы болду. Маллагъа къарай, жашчыкъ Лезинка аны чакъыргъанын эшитмеди.

Аны акъылы узакъда эди. «Ана дегенинг къалай татлыды, зауукълуду. Алай хар анала да бирча тюйюлдюле. Ма, бизни анабыз. Атабыз ёлгенлей, бизни къойду да кетди. Ол анамыды», – деп, кеси аллына жаншап тебиреди.

Амма уа эки агъач аякъгъа сютню сюзюп, бирин жашчыкъгъа, экинчисин а аны эгешчигине берди. Къалгъанына уа уютху къуйду да, къызчыкъгъа: «Зарета, муну иги бастыр. Бир сагъатдан ол хазыр боллукъду. Сора бишлагъын сыгъарса, мен а юйге барайым. Адий бешикде бёленнгенлей къалгъанды. Менсиз уянса, къоркъур, жиляр», – деди.

– Ахшы, тюз сен айтханлай этерме, бизни алтын аммабыз, – деди къызчыкъ да.

Жай, жылы кече. Эрттен жулдуз. Кече къарангысы бла танг аласын бирге байлагъан къыйырсыз, чексиз кёк бийигинде жылтырайды. Зарета къарындашчыгъына ундурукъда, кесине да тапчанда жер этип тынчайдыла.
Хар зат шош болду. Анда-мында бир ит юрген тауушла чыгъадыла ансы. Зарета бла Аланбек ариу тюшле кёре терен жукъудадыла.

Жанындагъы отоудан къабыргъагъа тагъылгъан мор бояулу кюйюзню юсюнде уллу суратдан аммалары Азаухан бла аппалары Лалау сабийлеге къарайдыла. Аталары Гадзини бла аналары Изольданы суратлары башха, къарангы отоуда тагъылыпдыла. Ала бир бирге къарайдыла. Эр киши сорады байбичесине: «Ай, аман кесинг а. Мен сени аллай бир сюеме деп айтыучу эдинг. Мен ёлгенлей а, башха кишини сайлап, сабийлени окъуна къоюп кетдинг да…»

Сурат а тынгылайды. Хар кимни кеси жолу бу жашауда.