Иш кёллю, ачыкъ сёзлю Къанамат

Чеченланы   Шахан-Герийни  жашы Къанаматха  «РСФСР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу» деген  ат 1966 жылда   аталгъан эди.Ол заманда Чеченланы  Къанамат Совет (Черек) райисполкомну маданият бёлюмюню таматасы эди. Бюгюн аны юсюнден Къулбайлайны Алийни эсгериулерин басмалайбыз.

«Аны къылыгъында бир энчилигин белгилейим, ишини юсюнден хапаргъа кирирден алгъа. Кёзбау этиучю адамны  ахырда  кёрюп болмагъанды.  Акъылында  болгъанны кимни да  кёзюне ачыкъ айтып къойгъанды. Ичинде тутмагъанды, бир  къауумлача.  Керти  сёзлени  кёпле сюймегенлерин Къанамат иги  биледи, болсада жанына – къанына сингнген къылыгъын  къоялмагъанды.

Чечен  улуну урунуу  жолу Къыргъыз ССР-де  башланнганды. Джалал-Абад областьны Ленин  райисполкомуну  Культура бёлюмюню таматасыны орунбасары болуп ишлегенди. 1951 жылда бёлюмню кёчюучю Къызыл  байракъ бла  саугъаларгъа  Фрунзеден  Къыргъыз ССР-ни  культура  министри Къазакъбаев эм аны  бла бирге  министерствону  къуллукъчусу  Рахайланы  Исмайыл келгендиле. Чечен  улун махтагъан да  этип,  Исмайыл: «Хайт де, кесинге, малкъар  халкъгъа да  айып  келтирмезге  кюреш»,-деп, насийхат  сёзле  айтып  кетгенди.

Мен бу юйюрню адамларын барын да  таныгъанма. Заманнга кёре Шахан-Герий билимли эди дерге боллукъду. Аны дайым да жер-жерли Советни  депутатына  айырып  тургъандыла. Элде  намысы-сыйы жюрюгенди.

Къашхатауну   фашистле  бийлеп  тургъан  кюнлени  биринде, ким эсе да,  Атабийланы  Мутагъа  сом берип (ол  акъылдан кем эди), комендантны фуражкасын тюшюртгенди.  Гитлерчи солдатла,  аны  жерге аудуруп, табанлары бла  аяусуз  тюе  тургъанлай,  Шахан-Герий жетип, сыйыргъан эди  ол жазыкъны   мурдарланы къолларындан. Алай  андан  сора  Мута кёп  бармай  ауушхан эди. Баям, ичин  бузгъан  болур эдиле.

Аналары Салихат - болмагъанча огъурлу тиширыу. Бал  жакъгъанча, ариу  сёлешир  эди  ким бла да. Арбазларына  киргенни   сыйламай къоймагъанды.  Шахан-Герийни аламат терек бахчасы бар эди. Салихат, этегине алмала, кертмеле жыйып, орамгъа чыгъыучу эди сабийлеге юлеширге.

Урлугъуна  кёре - тирлиги. Аллай атадан  бла анадан туугъанла юйюрлеге, тукъумгъа айып  келтирлик  тюйюлдюле. Тукъумну  сагъындым эсе,  аланы  тамата  къызларын-Майрусханны  эсиме тюшюрмей къалай къояйым. Россей Федерацияны сыйлы врачын. Ариулугъу, адамлыгъы бла да  ол битеу Нальчик шахаргъа  кесин  сюйдюрген эди. 

Жарсыугъа, дуниядан замансыз кетгенди. Аны ёлгенин 10-чу поликлиникагъа докторгъа къаратыргъа  барып  тургъанлай эшитген эдим.  Медсестра чыгъып: «Мария Гиреевна (анга  алай  айтыучу  эдиле) ёлюп къалгъанды», -дегенинде, мени  къатымда олтуруп  тургъан  оруслу къатын кесин  тыялмай жиляды… Адамлыгъы чырайлыгъындан кем болмагъан  Майрусханны таныгъан  ачыу этмей амалы жокъ эди.

Мен а, кесими юсюмден  айтсам, Чеченланы  къызны  эсиме  терк-терк тюшюреме. Дуниягъа  аныча адам туугъан болмаз  деригим  келеди. Бизни  бюгюн  51  жылы  толгъан  жашыбызны сабий заманында ёлюмден ол сакълагъанды.  Жаланда аны ючюн салмайма анга  махтау. Мария  Гиреевна  республикада  кёп  саусуз сабийге  адам  улуну  жашауунда  эм  багъалы  затны - саулукъну  - саугъа  этгенди.

Шамил а! Къаллай адам эди ол! Рейхстагны къабыргъасында  атын жазгъан малкъарлы!  Нальчикде  ветеран советге  башчылыкъ этген заманында  кёплеге болушханын дурус билеме.  Германияны жеринде  бир концлагерьни  азатлагъанларында  (анда  немисли  коммунистле да  болгъандыла), разведка взводну  командири, гвардияны  тамата  лейтенанты Чечен  улу  концлагерьни  къабакъ  эшигини  аллында  атасын  излей келген  немисли жашчыкъны  кёргенди.  Билмей эди ол  атадан, анадан да ёксюз къалгъанын. Шамил  аны кеси къуллукъ этген  аскер  бёлюмге  элтип, анда  тутханды.  Суратлары  да  барды.  Жаш  уллу  болгъандан  сора  Москвада   Бийик  партия  школда  окъугъанды.

Къанамат  къаллай юйюрде  туугъанын айтыр ючюн,  келтире  кюрешеме быллай  юлгюлени. Ол къайда ишлесе  да,  алчыланы  санында  болгъанды. Кинофикацияда  къуллукъ  этгенинде, сыйлы грамотала бла  кёп кере  саугъаланнганды.  КъМАССР-ни  Министрлерини Советинде  Кинофикация управленияны  таматасы  Дадуша Махова  (Кациланы  Хабуну  юй  бийчеси), культураны  министри  Фаина  Арсаева Чечен  улуну ишине  дайым  кёз-къулакъ  болгъанлай  тургъандыла, болушхандыла. Къанамат аланы  уллу  хурметлик  бла  эсгереди.

Ол къаллай юйюрде  туууп ёсгенини юсюнден жетишдиралгъан  эсем,  айтыргъа   кюрешдим. Кеси уа   не бла махтаналлыкъды? Бармыды  ёхтемленир заты? Хау, барды. Юй бийчеси Роза, Черкесланы  Ишиуню къызы,  жашау  нёгери, анча  жылны  жарашып, бир  бирлерин ангылап, жашайдыла. Юч  къыз  бла бир  жаш  эм  аладан  туугъанла-къууанчлары, кёз жарыкълары.

Тамата къызлары  Марина  врачды, бир  талай жылны  республиканы саулукъ сакълау министрини орунбасары болуп  ишлегенди. Люда предпринимательлик иш бла  кюрешеди. Фатима  медицина  илмуланы   кандидатыды, Нальчикни 1-чи  номерли  больницасында  саусузлагъа  багъады. Юрий  инженер-къурулушчуду. Бийик  билимлиди деп шёндю  кишини  да  сейирсиндираллыкъ тюйюлсе.  Болсада  сабийлери  бары да  вузланы  бошагъанларын  белгилерге  сюеме.

 Шахан-Герийни сабийлеринден  эм   аладан туугъанладан  да  тогъузусу  врач усталыкъ  алгъандыла. Шамил  педагогика  илмуланы  кандидаты эди.  Алайды да,  республикада  билим бериуню, медицинаны, культураны  айнытыуда  Чеченланы  къыйынлары барды.

Ол сферада ишлегени себепли Къанаматны онгу болгъанды район араны  кинотеатрында жангы  фильмлени «эски этмей» кёргюзтюп турургъа. Бир-бирледе  кинода хапар нени юсюнден  баргъаны  къысха  жазылып, къабыргъагъа  тагъылыучу эди.  Аны  къурагъан да  ол  эди. Кинону  пропагандалаугъа,  аны  юйретиу магъанасына  ол уллу эс  бургъанды. В.И. Ленинни «Из всех искусств - для нас важнейшим является  кино» деген  сёзлерин эсинден  кетермегенди. Жаш тёлюню Туугъан журтха  кертичиликни, патриотизмни  ниетлеринде  юйретиуге  жораланнган фильмлени  кёбюрек кёргюзтгенди».