Адабиятны эс жыйгъан заманы

(Тёппеланы Алим бла ушакъ)

Баргъаны

Тёппеланы Алимни  хар бир чыгъармасы, жашау тарыхыны бир бети болуп, мажюсюлюкден бизни кюнлеге дери заманны излемлерин ачыкълайды. Ол ёмюрлени трагедияларындан башлап бусагъатдагъы соруулагъа дери. Бир бирден узакъ кетген ёмюрлени араларында байламлыкъны сакъларгъа, аны чыгъармаларыны бетинде къояргъа итиннген жазыучу халкъыны буруннгу дуниясын, аны тагыларын, тарых жолун кёргюзтюр закийликге жетгенди. 

– Алим, сен кёп окъуйса, ишлейсе. Бир-бир жазыучула жаланда кеслери сюйген затла бла чекленип къаладыла. Сен а нени да билирге сюесе. Къадарынга ыразымыса? Ол сен сюйген бийиклеге чыкъгъан къыйынмыды адабият жолда?

– Бек аламат сорууду. Хар ким да сагъыш этерге тийишли соруу. Билмейме, адам кесин жазыучугъа санай эсе, тап жазыучугъа санамай окъуна, заманыны адамына, миллет адамына санай эсе, ол кесини баш илишанларын, кесини тёлюсюню ишин, къылыгъын, не бла жашагъанын хар заманда бек уста билирге керекди. Ол жазыучу эсе уа, кесини заманларыны, ана тилинде жазгъан адамланы чыгъармаларын окъургъа борчлуду. Кесими сартымдан айтсам, мен бир китапны да, газетде чыкъгъан назмуну, хапарны да радио бериуледе окъулгъан хапарланы да – бир затны да оздурмайма, къолумдан келип. Аллай юлгю айтайым, сёз ючюн, бизде аллай прозачы барды: Хучиналаны Магомет деп. Аны прозасына кёп тюрлю къарай болурла адамла. Жазыучулукъ усталыкъны шарты бла алып къарагъанда, мен аны прозасын бийикге салмайма. Алай болгъанлыкъгъа, кёп болмагъанлай мен аны тарых очеркин окъугъанма. Аланланы, ысхылтыланы юслеринден. Уллу болмагъан китапчыкъ. Мен ол китапны окъуп, аллай бир зауукъ этгенме, аллай бир ыспас этгенме ол адамгъа, аллай бир ариу, иги сёзле айтырыгъым келгенди ол адамгъа, бир ненча кюнню ичинде къууанчлы, насыплы болуп айланнганма. Аланланы юслеринден китапла кёпдюле, жазгъан да кёп этгендиле. Алай ол китапчыкъ мени барысындан да бек зауукъ этдиргенди. Не ючюн? Ол даулаш халда, бир кишини да жанына тиймезча, алай а хар адам да сагъыш этерча, алай жазылгъанды. Аны жазгъан тарыхны иги билгени да ачыкъланып турады.

Мен кеси аллыма алай сагъыш этгенме: «Аллах, бизни миллетибизни тарыхын халкъгъа билдирирге былай сюйген адам керексиз затла бла нек кюреше болур? Быллай ишлени этип турса уа!». Ол  акъыллылыкъмыды, телиликмиди, мен аны билмейме.

Бир-бирде жазыучула жыйылгъан жерде, тап, жазыучула болмай, башха адамланы арасында да, биз, таулу халкъ, аллай халкъбыз, ишни теренин билмегенлей, анга акъылыбыз бла жетишмегенлей, болушу алайды деп, ийнанып, даулашха алай атабыз кесибизни. Къулагъыбызгъа бир зат чалынды эсе, анга кёре оюм этерге бек устабыз. Ол а хар заманда терсди, жангылычды. Адам, бир затны оюм этер ючюн, бир затха багъа берир ючюн, ол затны бек иги билирге керекди. Сёз ючюн, жетмишге чыгъа келгенде, мен къалай айтырыкъма  сени юсюнгден иги да, аман да,  сени не этгенинги, жазгъанынгы билмесем? Сюйген-сюймеген – ол иш башхады. Сюй-сюйме, алай сен кесинги адабиятынгы сюе эсенг, кесинги тилинги сюе эсенг, ол адабиятда ариу тил бла иги, закий затланы жазгъанны, ол сени адабиятыннгы байыкъдыргъанны сюймей эсенг, анга бийик багъа бермей эсенг, сора сен адабиятымы, тилими сюеме деп айтырчамыса?

Биз барыбыз да бирге олтуруп, туз-гыржын бирге ашап айланнган адамла тюйюлбюз, хар кимни кесини къадары, кесини жазыуу, кесини юйю, алай болгъанлыкъгъа, адабиятыбыз, тилибиз да бирдиле. Барыбыз да миллетибиз жашаса, тилибиз ариу жюрюсе, бирси халкъланы арасында атыбыз айтылып турса сюйген адамлабыз. Аллай фахму берген эсе Аллах бизге, сора биз игини, аманны да кёре билирге керекбиз. Биреу фахмулу тууады, биреу фахмусуз тууады, биреу игирек, биреу къарыусузуракъ жазады. Агъач устала окъуна эшикни, терезини, шинтикни бирча ишлемейдиле. Бир устаны шинтиги, жюз жыл олтуруп турсанг да, ариулугъу да сёнгмей, къатылай, бузулмагъанлай турады, бир устаныкъы уа, эки кюн олтургъанынглай, чыкларындан седиреп, ууалып кетеди. Аллах алай жаратханды. Бирча ишни бирча аламат не бирча аман этген халкъла жокъдула жер юсюнде. Бири игиди, бири аманды, бири закийди. Ала барысы да халкъгъа аманлыкъ этейим деп кюрешмейдиле, игилик этейим деп кюрешедиле. Сен аны билмесенг, сора сени аны юсюнден къаллай акъылынг болургъа боллукъду?