Адабиятны эс жыйгъан заманы

(Тёппеланы Алим бла ушакъ)

Тёппеланы Алим кёп ишлеген, аламат сейир темалагъа жазгъан жазыучу эди. Аны хар чыгъармасы да, тарыхны бир бети болуп, бир заманны излемлерин ачыкълайды. Мюжюсюлюк замандан башлап бизни кюнлеге дери. Алим бла ушагъыбызны да ол затланы юслеринденди. Ол кеси дуниядан кетсе да, аны адабиятны юсюнден сагъышлары уа жол да кёргюзтедиле, кёп тюрлю оюмла да туудурадыла.

– Алим, ХХI ёмюрге ётюп барабыз. Малкъар адабият айныу жолунда не чеклеге жетгенди? Аны къаллай бийиклерин айырып айтыргъа боллукъду, башхала бла тенглешдиргенде?

– Малкъар адабият, Совет властьны жылларында, бир эки жыйырма жыл чакълы заманнга, бек уллу жетишим этгенди. Къуралгъан адабиятланы жылларын ёмюрле бла санай эсек, бизники къысха заманны ичине жазыулу болуп, бийик суратлау усталыкъгъа да жетишгенди. Ол жылланы  ичинде биз кесибизни ким болгъаныбызны, къаллай миллет болгъаныбызны билирге, аны бирсилеге да билдирирге къолубуздан келгенди. Энди Къайсын, Кязим, Танзиля, къуру бизни халкъыбызгъа угъай, Россейге, алгъыннгы СССР-ге да белгилидиле. Бизни адабиятыбыз дунияда адам улу сагъыш этген затланы даражасында оюм этерге юйреннгенди.

Бюгюнлюкде дей эсенг а, адабиятыбыз, жаш, женгил, хар затны да этерге сюйген заманында, учунуп, уллу бийикликге секирип, энди уа  экинчи аллай бийикликни сынаялмай тургъан спортсмен кибикди. Бир кезиу - адабиятчылагъа тынч заман, бошалгъанды, къыйын кезиу келгенди. Къыйын не магъанада? Энди халкъны жашауун, адамны ич дуниясын, шёндюгю заманны чюйреликлерин терен тинтип, чынтты суратлау магъанасы болгъан затланы жазар ючюн, уллу фахму, закийлик, билим да керекди. Эс жыйгъан заманыды адабиятыбызны. Биз халкъны буруннгу дуниясын тынгылы жазмагъанбыз. Аны бетин, тарых жолун кёргюзтмегенбиз алыкъа, не уллу, не ариу китапла жазгъан эсек да. Бек иги, халкъыбызгъа бек уллу магъанасы болгъан китапла энди жазылыргъа тийишлидиле.

– Къыралны чигинжиси болгъан халкъланы жазыучулары ишлеринде жетишимлимидиле? Жазыучуланы даражалары бирге ушаймыды?

– Закийликни сезимин, жазгъан затыны суратлау кючюн жазыучула бирча ангылайдыла. Фахмулу адам – ол къайда да фахмулуду. Ол ёлчем уллу халкъны, гитче халкъны жазыучусуна да бир кибикди. Фахму уллудан, гитчеден деп тюйюлдю. Бирча сезедиле чыгъармачылыкъны къууанчын уллу халкъны, гитче халкъны жазыучусу да. Алай аланы даражалары бирча жюрюмейди. Бирча жюрюр амалы да жокъду. Нек десенг, уллу халкъны закий жазыучусуну миллионла бла окъуучусу барды. Андан да магъаналысы уа – суратлау-эстетика сезим не болгъанын иги билген интеллигенция барды ол халкълада. Жазыучуну къаллай болгъанын: закиймиди ол, угъаймы – ол затны белгилеген, кесини халкъына да айтхан аны интеллигенциясыды. Ол жаны бла алып айтханда, уллу халкъны жазыучусу бла гитче халкъны жазыучусу, тюзюн айтханда, файгъамбар бла факъырагъа ушайдыла.

– Алим, сени бюгюнню, мажюсюлюк заманны юслеринден да жазаса. Ол бир бирден узакъ кетген ёмюрлени араларында байламлыкъ сакъланамыды?

– Бусагъатда мен, тюзюн айтсам, халкъыбызны бурун заманларына кетип турама. Не ючюн? Ала жазылмагъандыла. Не иги ишибиз бар эсе да, не иги затха жетише эсек да, халкъ чыгъармачылыгъыбыз да, жюрюу-туруу халибиз да, халкъла арасында кесибизни адамлыкъ, миллетлик, тил жаны бла да кесилигибизни сакълагъан къудуретибиз бар эсе да, аланы барысыны да тагылары бурундан келедиле. Биз а алагъа къарамагъанбыз. Совет властьны кючю бла биз жангы культурагъа, жангы маданиятха талашып, европалы ыз бла баргъанбыз. Бизни уллу жетишимлеге жетдирген да олду. Биз кесибизни, былай айтхан заманда, ана киндигибизден ёсюп айырылмай, юзюп айыралгъанбыз. Ол а бизни артха атаргъа да боллукъ эди. Совет властьны кючюнден, бизге келген илмуну, жарыкъландырыу ишни бек къаты баргъаны себепли, биз, ол ана киндигибизден юзюлген этгенликге, жара ачытыуну сынамагъанлай, тюзюнлей орус адабиятны, дуния адабиятны юлгюлеринден ёсюп кетгенбиз. Ма аны себепли чыкъгъанды дуниягъа Къулийланы Къайсын да, аны хайырындан чыгъаралгъанбыз биз Кязимни, Танзиляны, 60-чы жылда келген жазыучуларыбызны да дуния даражасына. Энди жазыучуланы, илмуда ишлегенлени, битеу да миллетни оюм этиу майданында ишлегенлени борчлары – ол юзюлген буруннгу заманны бла артда келген заманны бирикдириудю, жалгъауду. Ол деген а не затды? Халкъны тарых жолуна терен оюмлу къарап, эсли къарап, игисине игича, жараусузуна жараусузча багъа бичип, чынтты суратлау чыгъармала жазаргъа керекди. Алай болгъан эди, былай болгъан эди деп жазгъан – ол суратлау литература болмайды. Сен аны иги билесе, Сакинат. Хар айтылгъан затны ич дунияларын тинтирге керекди – жашау болумну, тиричиликни, юйюр, дуния, жамауат жашауну.  Аланы барысы да мындан юч жюз жыл алгъа къалай жашай эдиле? Жашагъандыла да! Къызла да жашла да ёсдюргендиле, юйюр да къурагъандыла, юйле да ишлегендиле. Къаллай къаялада, къаллай тикледе юйле, къалала ишлегендиле! Жашагъанды халкъ! Сора маданиятны болмай жашамагъанды. Бай тил ёсдюре келгенди. Ол аллай бай тил ёсдюргенле тереклеге минип, жаныуарлача жашамагъандыла, халкъча жашагъандыла, тиричилик этгендиле, кеслерини адеп-къылыкъ институтларын, тил жюрютюу, юйюр къурау жорукъларын къурагъандыла. Дунияда не зат этерге тийишли эсе да, аллай затла бла жашагъандыла.

Ма сёз ючюн, мен бусагъатда «Алтын Хардар» деген романны жаза турама. Аны «Минги-Тау» журнал басмалап да башлагъанды. Ол роман миллетни къалай къуралгъаныны юсюнденди. Бир миллет да бек алгъа миллет болмагъанды. Биз да. Анда бир тайпа, мында бир тайпа, анда бир эл, бир жамауат. Хар эл кесини жашауу бла жашагъанды. Жашауну ёсе келиуюнде миллет болуу алай тынч иш болмагъанды. Ол миллет къуралыр ючюн къан тёгерге да тюшгенди, жау болургъа да, даулашыргъа да, тюйюшюрге да, къол чыгъарыргъа, бут сынаргъа да тюшгенди. Аллай затла бошуна болмагъандыла. Ма аллай ишлени, аллай жолланы, аллай чюйреликлени, аллай къагъылышыуланы боранында бизни халкъыбыз миллет, халкъ болургъа жетишгенди. Мен кесими къарыусуз кючюм бла «Алтын Хардар» деген романда бизни халкъыбызны къуралыу жолун ачыкъларгъа кюрешеме. «Иер аурутханны ат биледи» деп, аны къыйынлыгъын мен уста билеме. Ма аллай ишле сакълайдыла.

Баргъаны боллукъду.                      .