Ким сакълар миллет хазнаны?

Бусагъатда глобализацияны заманында миллет  маданиятла къуруй баргъанларына шагъатлабыз. Тилле да аздан-аз бола барадыла. Къол усталыкъла бла кюрешгенлени саны да кёп тюйюлдю. Алай таулуланы маданиятлары музейледе окъуна сакъланырча не зат этерге боллукъду? Бир – бир алыкъа сакъланнган затларыбызны жыяргъа. Аллай адамладан бири Локьяланы Жамалны жашы Рашидди. Ол «Р-57-Р»  ООО – ну директоруду, Къабарты – Малкъарны жерлеринни жетмиш процентине газ тартхан белгили къурулушчуду.

Москвадан келген специалистле  Огъары Малкъаргъа газ тартыу къыйын боллукъду дегенлеринде, Рашид  бу  жумушну арсарсыз боюнуна алгъан эди. Малкъарлыла: «Элибизде сени атынгы бир орамгъа атаргъа сюебиз», - дегенлеринде, ол:  «Алан, къоюгъуз мени жеримде, жаным сауда атымы орамгъа атап не этесиз, алай туугъан элим Кёнделенни атын жюрютген орам болса уа Огъары Малкъарда, бек ыразы боллукъма», - дегенди. Алай битеу Кавказда Рашидни аты таулада эллеге газ тартханы бла угъай, кийиз коллекциясыны хайырындан белгили болгъанды. Бюгюнлюкде аны кийизлерини саны жюзден атлагъанды. Солтанланы Тахир келтирген кийизге эки жюз бла къыркъ жыл болады!

«Мени атам темирчи эди. Анам бла ыннам а къол устала болгъандыла: биринчи классха баргъанымда, школну бошагъанымда, юйюр къурагъанымда эм башха къууанчлы кюнледе кийизле саугъалагъандыла. Не букъдурур кереклиси барды, мен да юйде керексиз затланыча, кийизлерибизни кюйдюрюучю эдим…андан эсе бармакъларымы кюйдюргюем. Заман оза барып, мени жууукъ адамларым да жашаудан кетгенде, аланы къоллары бла этилген кийизле манга чексиз багъалы боладыла. Артда уа мен кийизле халкъыбызны тарых жолуну бир белгиси болгъанын ангылайма. Тюнене кюнюбюз, аппаларыбызны – ынналарыбызны заманлары... Таулу тиширыу кийизледе сюймеклигини, ачыууну юсюнден да айтады, ала бирде жарыкъ, бирде уа мудахдыла, жырлагъан да, жилягъан да этедиле».

Ол дуниясы жарыкъ болсун, оруслу искусствовед Анна Яковлевна Кузнецова биринчи сезгенди  кийизле таулуланы жашауларындан кете баргъанларын. Кёчгюнчюлюкде Азиягъа  иелери бла барып, артха къайтхан кийизле окъуна кюйдюрюле эдиле…Таулу тиширыуланы араларында биринчи болуп Тбилисиде художестволу академияда  бийик художестволу билим  алгъан Болатланы Людмила бла бирге Анна Яковлевна Кузнецова тау эллеге барып, алыкъа кюйдюрюлмеген кийизлени суратха алады. Бюгюнлюкде  Кузнецованы «Народное искусство карачаевцев и балкарцев»  деген китабы таулуланы юслеринден жазылгъан бек магъаналы ишледен бириди. Айхай, Анна Яковлевна сау къадарда китап басмадан чыкъмагъан эди, ол ёлгенден сора уа Болатланы Людмиланы болушлугъу бла Гуманитар тинтиулени институту, не болса да, аны басмалагъанды. Кузнецовагъа ачыкъ:  «Таулуланы  миллет хазналарыны юсюнден жазма», - деп,  айтып тургъандыла… Алай ол жолундан таймагъанды. Искусствоведни ишинде да бир – бирде кишилик керек болады.

Локияланы Рашидге кёп элледен келтиредиле кийизлени. «Мен умутума жетгенме: кёп окъуу юйледе кружокла ачылгъандыла, сабийле кийиз этерге юйренедиле. Халкъыбызны эсине тюшюрюрге сюйген затымы  тюшюргенме!», - дейди Локия улу. Ариулукъну кёргюзте билирге керекди, башхала да къолларына жюн алып, аны бояп, накъышла салып, сагъышларын, къууанчларын, жарсыуларын да айтырча.

Насыпха, шёндю адамла юйлерин бир кибик жасамайдыла. Бир – бирле  дизайнерлени чакъырадыла, башхала уа кеслерини сезимлерини, излемлерине кёре къурайдыла отоуларын. Аны бла байламлы жангы умут тууады: энтта да кийиз таулу юйлеге къайтыргъа боллукъду. Суратланы тагъа эсе къабыргъалагъа, кийизлени уа нек жарамайды?

Рашид кийизледен сора да агъачдан, темирден этилген затланы жыяды. Тыш къыраллада аланы музейледе тизип тутадыла. «Бизни миллетибиз юйде, бахчада ма была бла хайырланнгандыла», - деп хапарлайдыла. Жашау терк тюрленеди, юйде хайырланнган сауутла да – алай. Ала унутулупму къалыргъа керекдиле? Угъай. Тыш къыралладача, хар бири музей тапкалада жерин табар деп ийнаныу барды.

Рашид таулуланы  эртте жашау турмушларына келишдирип, эки отоу да къурагъанды. Агъач тёшек, от жагъа, агъач сауутла. «От жагъада бусагъатда от жандыраллыкъма. - дейди Локия улу. - Бирде кюндюз, ишден арысам, бу тапчанда жукълайма, къарыу алама».

Локия улу Кёнделенни музейи ишлеп башларына да уллу къыйын салгъанды. Белгилисича, ол бир къауум жылны жабылып тургъанды. Рашид аны башын жангыдан жапханды,  ремонт этилгенден сора, Хаджиланы Даниялдан фахмулу суратчы Курданланы Валераны отуз суратын сатып алып, музейге саугъагъа бергенди. Андан сора да кесини ахчасына,  Кёнделенден урушха кетип, сермешледе жоюлгъанлагъа атап,  Ёмюрлюк от къурагъанды. «Бизни элибизден урушха сегиз жюз эр киши кетгенди, аладан  алты жюз бла отуз алтысы къайтмагъандыла», - дейди Локья улу.

Бу сейирлик адам бла сагъатла бла ушакъ бардыргъанлыкъгъа, соруула чыгъып турадыла: Рашид кёп зат билген адамды, аны оюмлары терендиле. Тюбешиуюбюзню ахырында мен кийиз жыйымдыгъыны къадарыны юсюнден соргъан эдим. Рашидни  ремонт да этилип хазыр  мекямы барды, анда  энчи музей ачаллыкъды. Алай алыкъа ол оноугъа келмегенди. «Къырал болушлукъ бла ачаргъамы, огъесе кесимми – билмейме. Сагъыш этерге керекди», - дейди. Ачыкъ айтханда, Таулу кийизни музейи энчи иели болса, не жаны бла да иги боллугъу баямды.

Мен журналист  ишим бла байламлы тыш къыралладан эм Россейни башха регионларындан келген адамла бла тюбешеме. Ала: «Биз жаланда тауладан, сизни ариу табийгъатыгъыздан сора да миллет культурагъызны билирге сюе эдик. Музейле былай нек аздыла?»- деп сорадыла. Не айтхын…Хау, Таулу кийизни музейин къурагъан тынч иш болмаз, аны барыбыз да ангылайбыз. Рашид айтханнга кёре, бир – бир кийизлеге реставрация да керекди. Дагъыда, Рашид энчи музей ачаргъа оноу этсе, жаланда документлерин къураргъа окъуна заман да, кюч да керек болур. Алай Таулу кийизни музейи болургъа кереклисин барыбыз да сезебиз. Рашидни жыйымдыгъы битеуроссей, регионлу, республикалы байрамлада болса, кийизле битеу жыйылгъанланы эслерин бийлеп къоядыла. Аллай бир ариулукъ барды алада! Сакълаялырбызмы ол ариулукъну?