Халкъына тахан бола билгенди, ёкюллюк да этгенди

Мокъаланы Чонайны жашы Азретни юсюнден бу материал архив шартлагъа, КъМР-ни Жазыучуларыны союзуну бла Журналистлерини союзуну члени болуп тургъан Геляланы Лизаны, Азретни таныгъанланы да эсгериулерине кёре жазгъанды.

Билимге жол  ачылыу

1920 жыл. Малкъарлыланы арасында окъуй-жаза билген адам бек аз болгъаны себепли, жахилликни кетерир жаны бла халкъны арасында уллу иш бардырыргъа керек эди. Башланнган школла бла ликбезле къураладыла. Башхала бла бирге Азрет да окъуп башлайды. Ликбезни бошап,  ол Нальчикде окъуу шахарчыкъгъа кирирге мурат этеди, алай, юйюрде малгъа къараргъа адам болмагъаны себепли, атасы окъургъа жибермей къояды. 

1929 жыл. Эл Советни тилеги бла комсомолчу Мокъаланы Азретни Орта Малкъарда тюкенни таматасына саладыла. Анда кёп ишлемесе да, кесин иги жаны бла танытады, тюз ниетли адам болгъанын кёргюзтеди.

Мюлк къурау

1930-чу жылла битеу да онсегиз эли болгъан Уллу Малкъаргъа артыкъда къыйын болгъан эдиле. Ол жыллада эл мюлкню коллективизациялаугъа чырмау болгъан затладан бири – мюлк жюрютюуню иги билген кадрла Черек ауузунда жокъну орунунда эдиле. Глашланы эл, Огъары Чегет, Тёбен Чегет бирге къурагъан Андреев атлы колхозгъа Баккуланы Хажи-Мырза башчылыкъ этгенди. Шауурдат элде НКВД атлы колхозгъа тамата уа Улбашланы Хажи-Бекир болгъанды. Чегет, Сауту, Фардык элле Сарбашев атлы колхозгъа киргендиле. Ол Табакъсойланы Къанаматны оноуунда эди. Зарашкы, Мухол, Къоспарты, Мукуш эллени «Орта Малкъар» атлы колхозларыны председатели уа Мокъаланы Азрет болгъанды. 

Ол, кючюн-къарыуун да аямай, колхозну ишин иги къурар ючюн кюрешгенди. Бригадалагъа бла фермалагъа барып, халкъны арасында болуп, адамланы айтханларына тынгылап, алагъа ара мюлкле бла байламлы ол замандагъы къырал политиканы ангылатханды. Хар адамны ниетин билирге, аны иги жанына тюзетирге Азретни уллу хунери болгъанды. Ол башчылыкъ этген колхоз битеу да Черек ауузунда бек игиледен бирине саналгъанды. Бу мюлкде бек баш иш малчылыкъ болгъанды. Беш-алты жылны ичинде колхоз Азретни башчылыгъы бла къолайлы мюлкге айланнганды, аны аты республиканы алчы колхозларыны санында айтылгъанды. 

1939 жылда анда тёрт къой, юч тууар, тауукъ фермала эм бир жылкъы болгъандыла. Къысха заманны ичинде къойланы саны эки мингден он мингнге, тууарланы саны эки жюзден мингнге дери ёсгенди, атланы саны уа эки кереге кёбейгенди. Колхозну юй къанатлы фермасында он мингден артыкъ тауукъ болгъанды. Фермаланы барысында да ахшы къошла, жангы мал орунла ишленнгендиле. 

Хунерли оноучу

Мокъа улу эл мюлкню иги билгенин, адамланы ишге къураргъа уста къуллукъчу болгъанын кёргюзтгенди. Аны иш сынаууна юйренирге республиканы башха мюлклеринден да келип башлагъан эдиле. Партияны Къабарты-Малкъар обкомуну башчылары «Орта Малкъар» колхозну ахшы жетишимлерине уллу эс бургъандыла. Ала, ары барып, колхозчула бла, Азретни кеси бла да ишни, эллилени жашауларыны юсюнден сёлешип тургъандыла. Колхозну андан ары кючлерге болушуу бла бирси мюлклени арасында аны алчы сынауун жаяргъа кереклисин айтхандыла. Мокъа улуна саугъагъа сагъат да берген эдиле.

Партияны обкомундан адамла келген кюнлени биринде Азрет аладан эрттеден да эсинде тургъан бир затны тилегенди: Зарашкы, Мухол, Къоспарты, Мукуш элледе жашагъанланы тюзюрек жерге, Къара-Сууну тийресине кёчюрсек иги болурму эди дегенди. Кертиси бла да, ол элледе жашагъанла къыйналып, битимсиз, ташлы жерде тура эдиле. Алада жерни сугъаргъанны къой да, ичерге суу тапхан окъуна къыйын эди. Тюбюнден келгенле Азретни ол айтханын тюзге санагъандыла. Кёп да бармай, аны юсюнден республиканы Совнаркомуну энчи бегими чыкъгъан эди.

Жангы жерге кёчюу

1937-1938 жыллада Чирик кёлге баргъан жолну онг жанында жюзден артыкъ юй ишленип, эллиле ары кёчген эдиле. Дюр-Дюр ауузундан жемиш топуракъ ташытып, ол юйлени сюртдюрген да Азрет кеси болгъанды. Алайда жангы журтха бек алгъа кёчюп, от тамызып, тютюн чыгъаргъан юйюрле Шунгарланы Баттал бла Ийнал, Аккыланы Осман, Каркаланы Ийнал бла Байдуллах болгъандыла. Къысхасы, уруш башланнгынчы 15-20 юйюр кёчюп, зауукълу жашап башлагъандыла. 

Мюлк таматаны алагъа этген уллу къайгъырыууна, юйле ишлегенде ырысхы къоранч жетип къыйналмагъанларына колхозчула жюрек ыразылыкъларын билдире, бютюнда иги ишлери бла жууап бергендиле. Мюлк кюч ала, ёсе баргъаны сайын, Мокъа улуну да оноу этерге усталыгъы ёсе баргъанды.

1937 жылда аны Къабарты- Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуна членнге, бир жылдан сора уа КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну Председателине айыргъан эдиле.

Къайгъырыу

Уллу къуллукълагъа салыннганлыкъгъа, ол кесин бир заманда да кётюрмегенди, алгъынча къайгъырыулу адам болгъанлай къалгъанды. Туугъан эли, сюйген «Орта Малкъар» колхозу бла байламлыгъын юзмей, колхозчулагъа ненча юй ишленнгенини, школну, клубну къурулушлары къалай баргъанларын, къыралгъа къаллай бир мирзеу, эт, сют, жюн сатылгъанын соргъанлай, керек болса уа, болушханлай тургъанды. Республиканы Баш Советини Президиумуну Председателини къуллугъунда Мокъаланы Азрет туугъан журтха, халкъына кертичи, тюз ниетли башчы болгъанын бютюнда бегирек кёргюзтгенди. Чирик кёлню онг жагъасында, Кюнлюм бетни жемиш терекледен толтургъан да ол болгъанды. 

Ол жыллада мюлклени налог, заготовка, план деген затла бла бек къыйнагъан эселе да, Мокъа улуну башчылыгъы бла Черек ауузунда, Чирик кёлню сол жагъасы майданда дуула ишлетип, тау элле къыралгъа сют, эт, жюн, мал дегенча затда берген эселе, тюзледен а мирзеу, нартюх келтирип, эллилеге деп дуулагъа къуйдуруп тургъанды. 

Эсде тутуу

Мокъаланы Чонайны жашы Азретни  миллетине этген ахшы ишлени Черек ауузунда биледиле. Чирик кёлню сууу бошуна кетмесин деген акъылда, ол гитче электростанция къураргъа да мурат этген эди, аны жарты ишленнгенлей къалгъан мурдору бюгюнлюкде да сакъланады.

Газетибиз бла кёп жылланы байламлыкъ жюрютюп тургъан Махийланы Марзият а ликбезде ахшы ишлегени ючюн ол  Мокъаланы Азрет къол салып берген грамотаны  бек сыйлы саугъаныча сакълап тургъанын айтхан эди. Ол а 1940 жылда болгъанды. Дагъыда Марзият былай хапар айтханды: «Черек районда Чеченланы Зоканы жашы Аллахбердини: «Ай анасына, къуллукъчу уа бар эди, керти къуллукъчу! Мен комсомол секретарьгъа айырылама, алай жыйылыугъа барыргъа юсюме кийгеним доюн болмагъаны ючюн абызырайма. Мокъа улу уа: «Келчи, жашчыкъ»,– деп, тюкеннге элтип, башымдан аягъыма дери кийиндиргенинде, бир къарыш ёсген болур эдим асыры къууаннганымдан»,– дегени эсимдеди».

Азретни къарындашы Муталиф а былай эсгергенди: «1957 жылны кюз арты эди. Бир 4-5 машок картофчукъ сатып, элге къайтыргъа вокзалгъа келип, ауузлана кетейим деп, ашханагъа кирген эдим. Жашауу келген эр киши бла сёлеше келгенимде, ол: «Сиз таулу болурсуз?» – деп сорду да, жууапны сакълай турмай: «Мен таулуланы бек сюеме, жаш заманымда таулу къуллукъчуну шофёру болуп ишлегенме. Ма  керти къуллукъчу! Тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлей, халкъгъа тахан бола билген, миллетине ёкюллюк этген адам эди ол, Мокъаланы Азрет Чонаевич»,– деди.  Мен а анга ким болгъанымы  билдирмедим». 

Алай Мокъа улуну ахшы умутларыны толурларына заманны кюйсюзлюгю, аны бла бирге чыкъгъан къыйынлыкъла онг бермегендиле. Уллу къыйын салып, Къара-Сууда ишлетген жангы журтлагъа кирип жашаргъа буюрулмагъан эди кёплеге.

Жалгъан дау 

Азрет властьха терс кёзден къарагъанды деп, къуллукъгъа талашхан зарланы сёзлери бла аны къуллукъдан кетередиле. Чалгъычы жыйыннга къошулуп, ишлей тургъан жеринде тутуп кетедиле.

 Ол алгъа Бакугъа, андан а Къыргъызгъа тюшеди. Ол 1943 жылны жаз башы эди. Анда, къауум таулу бла бирге, мая бла бишлакъла этип кёргюзтгенде, уллу сейирге къалдыра эди къонакъбайларын. Мокъаланы Азрет 1944 жылны кюз артында къыргъыз жеринде топуракъ юлюшюн табады. Анга ол заманда жаланда 46 жыл бола эди. 

 Черек ауузунда аны миллетге этген огъурлу ишлерин эсде тутадыла. Бабугент элни ариу орамларындан бири аны атын жюрютеди.