Къарачай-малкъар халкъны тарыхыны, жашау болумуну юсюнден документли кинола алдыргъанды

Сюргюнню къыйын жылларында ол ач, жаланнгач ёсген таулу жашлада  билим алыргъа термилиу уллу эди. Онг а жокъ. Алай бизни маданиятыбызны, адабиятыбызны, санатыбызны да ала айнытхандыла.

Кино санатха къошумчулукъ этген таулуланы сагъынсакъ, бек алгъа эсинге Атталаны Мухажирни жашы Анатолий – бизни биринчи операторубуз, режиссёрубуз КъМР-ни, РФ-ни Кинематографистлерини союзларыны члени, КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты келеди эсинге.

Ол 1932 жылда Уллу Малкъарда Мухолда устаз юйюрде туугъанды. Хасанияда школда ишлерге сынамлы адамла керек болуп, атасын ары кёчюргенде, Анатолий Хасанияда школда окъугъанды.

Мухажирни, аны юй бийчеси Къадырланы Баллайны да жамауатда намыслары бек жюрюгенди. Устаз болгъанындан сора да, юй тамата, жашауну эбин билип, Аллахны тюбюнде айланнганын бир заманда унутмагъанды. Алай болмаса, анга бронь берип тургъанлай, тёгерекде баш иелери урушха кетген тиширыуланы кёллеринден къоркъуп, кеси кетерми эди къазауатха? Ол Украинаны Хмельницкий областында Славуга деген шахарда «Гросс-Лазарет» концлагерьде жесирликде ёлгенди.

Сюргюнде школну жети классын бошап, Анатолий Алма-Атада къурулуш техникумгъа кирирге дейди, алай сюргюнчю жашчыкъгъа анда окъур насып болмайды. Уллу шахарны орамында бара тургъан мудах Анатолий, бир жерде къабыргъагъа жабышдырылып тургъан кинотехникумгъа адамла аладыла деген къагъытны окъуп, ары барады. Экзаменле берип киреди. Биягъы, кёчгюнчю деп, чырмаукъла тюшгенде уа, техникумну директоруна атасы фронтда ёлгенин, къарындашы Малкъарбий а урушдан къыяулу болуп къайтханын айтады. Ол кюнден ары директор Анатолийге артыкъ эс бурады. Биринчи фотоаппаратын да Анатолий ол заманда стипендиясына алгъанды.

Андан таулу жаш тауушлу кинону алдыргъан техник усталыкъны алып чыгъады эм Талды-Курган областьда киноустановкалагъа къараучу болуп ишлеп башлайды.

Таулула ата журтларына къайтханда, Анатолий Нальчикде радиостанция биригиуге киреди, телевидение араны къураугъа да уллу юлюш къошады. Ызы бла, билимин андан ары ёсдюрюрге деп, Москвада Кинематографияны Герасимов атлы къырал институтуна кирип, профессор Леонид Косматовну мастерскоюнда артда аны киноларында режиссёр боллукъ Герман Гудиев бла бирге окъуйду. Экзаменлерин экстерн бла берип, къайтып келип, Нальчикде иш тапмай, 1963 жылдан пенсиягъа чыкъгъынчы Владикавказны киностудиясында ишлеп турады.

Алгъын кинону аллында къараучулагъа, тележурнал деп, къысха документли кино кёргюзтюучю эдиле. Бизни тёлюбюз Атталаны Анатолийни юсюнден бек биринчи аладан билгенди. Ол къысха сюжетлеринде къыралыбызны, асламында кавказ республикаланы къалай айныгъанларын, жетишимли  уруннганланы, жазыучуларыбызны, башха белгили адамларыбызны юслеринден кино тил бла айтханды.

Аны «Къайсын», «Осуят», «Кязим», «Финиш на старте», «Деревянная история», «Ачыу бла тилек» («Ярость и мольба», 1993 ж.), («Клеймо на скале», 1998 ж.) деген эм башха документли кинолары къарагъанланы эслериндедиле. Аланы алдырыр ючюн, Анатолий ауур камерасын да кётюргенлей, Къарачайда, Малкъарда да кёп айланнганды.

«Ачыу бла тилек» деген кинону жигитлери малкъарлыла бла къарачайлыладыла – Къобанланы Ахмат, Черкесланы Георгий, Залийханланы Михаил, Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Владимир бла Юсюп, Урусланы Алий, Джазаланы Балуа, Джанкёзланы Таусолтан, Хачирланы Исмайыл эм башхала. Сюргюнден къайтханланы эсгериулери тау ауузларыбыздан чыкъгъан кюнден, ол сыналгъан кёпюрню юсю бла ётюп, киши жерине тюшюп, анда ёлюм, ауруу да кёрюп, жууукъ адамларыбызны тас этип, таулулугъубузну тас этмей, таукеллигибизни сакълап, юйге къайтханыбызны юсюнденди.

Бу киносу ючюн Атталаны Анатолий 2011 жылда Санкт-Петербургда бардырылгъан «Послание к человеку» атлы ХХI халкъла аралы кинофестивальда сыйлы саугъагъа тийишли болгъанды.

«Къаяда тамгъа» кино уа Уллу Малкъарда болгъан, адам айтып-айталмазлыкъ бушуулу ишни – аланы къорууларыкъла уруш эте тургъан кезиуде, бизни аскерчиле Саутуда бла Глашлада ол-бу деп къарамай, сабийлени, къартланы, тиширыуланы къыргъанларыны юсюнденди. Кинону жигитлери ол зарауатлыкъны сынагъан къарындашларыбыз, эгечлерибиздиле. Аны Анатолий ол замандан къалай бла эсе да сакъланнган документле, суратла бла бай этеди, толтурады. Алгъын ол азап ишни сагъындырмай тургъан эселе, 1998 жылда уа Атталаны Анатолийге бу киносу ючюн КъМР-ни Къырал саугъасын берген эдиле.

Атта улуну «Къайсын», «Осуят» деген документли ленталары бизни атыбызны узакълагъа белгили этген уллу поэтибиз Къайсынны юсюндендиле. Аны бла бирге Малкъарны, мингле бла жылланы ичинде киши жерлиле сукъланып, чабыууллукъ этип тургъан ариу табийгъатыбызны, черек сууларыбызны, таулагъа тангда биринчи тийип, этекледе сыннган кюн таякъланы жарыкълыкъларыны юсюнденди.

Дагъыда Атта улуну энчи айтыргъа тийишли документли фильмлерини тизмесине Россейни Жигитлери Ёзденланы Дюгербийге бла Бадахланы Хамзатха аталгъан кинола киредиле.

Ала бла Атталаны Анатолий, бизни тарыхыбызны эсде къалдыра,  Россей эм миллет кино санатны айныууна уллу къошумчулукъ этгенди. Аны эринмей, талмай, таулада, тюзледе айланып алгъан киноларына салгъан къыйынына багъа берген тынч тюйюлдю.

Аны киногъа алынмай тургъан кёп сценарийи къалгъанды. Атасы Мухажирге, аны кибик фашист концлагерьледе жоюлгъанлагъа атап жазылгъан чыгъармасы да. Анда сценарий Анатолийни «Чариш» деген хапарына кёре къуралгъанды. Хапарны, бир немисли альпинистден, Крамерден, эшитип, Ортай айтады. Аны сюжети былайды: жесирге тюшген совет солдатлагъа лагерьни эригип тургъан коменданты чариш этейик дейди. Аладан бири, лейтенант, таулу жашды. Чаришде жесирле хорлайдыла. Эсэсовчула ачыуланып, чаришге къатышхан совет жесирлени тёгерекден алып тюедиле. Андан сора, барын да сюрюп, крематорийни аллында сюедиле. Жесирле ёлюм аллында, къолларын бир бирлерини инбашларына салып, тёгерек туруп, кавказ тепсеуню тепсейдиле.  Ол хорламны тепсеуюдю. Лейтенант: «Аллах сени эр киши этип жаратхан эсе, эр киши болгъанлай къал», – деп жырлайды ахыр кере. Ол жырны немисли альпинист кёп жылдан сора Минги тау тийресинде эшитеди

Салынмай тургъан сценарийледен бири – «Жюрек эсде тутады» – Будайланы Азретни юсюнденди. Башхасы уа халкъыбызны жигит уланы Сотталаны Адилгерийге аталады

Анатолий арабыздан кетгенди. Аны ол ишлери да жартылай къалгъандыла. Алай а бу башда сагъынылгъан, бизни тарыхыбызны ачы бетлерин кёргюзтген киноланы алдырыр ючюн, анга уллу таукеллик, батырлыкъ, ётгюрлюк да аслам керек болгъаны ишексизди.