Кишилик бла дертлик

XVI-XVII-чи ёмюрледе этилген халкъ жырла кишиликге махтау саладыла эм кеси заманларында баргъан кюрешден хапар айтадыла. «Жансохлары» аладан бириди.

Нени юсюнденди ол? Бий Жансохлары тогъуз жигит улан боладыла – бары да батырла. Таматалары – ат белин бюкген Жюже, экинчиси Шибижия – «жаугъа жетсе, сау аскерни» аллын тыйгъан, ючюнчю Жаубермез – бир кишиге да бой бермеген жигит». Ызы бла Къырымхан – «къоркъуп, кёзюн жуммагъан», «къачхан душманны ызындан къуумагъан». Бешинчи Къобал-Батыр. Алтынчы Ёрюзхан – «жауну юсюн эте эди къызыл къан». Жетинчи Ачыбатыр – «урушлада ат белинде, къала кибик» баргъан, «демлеширге тенг боллукъну» марагъан. Сегизинчи «жау аскерни, къой сюрюуча, сюрген» Темирбий-батыр. Кичи жаш – «садакъ огъу сослан ташдан уруп ётген» Кичибатыр. Ала Тау Аллында тюзде жашагъандыла.

Миннген атлары – бирча, ариу къоланла. Жетмиш атлы аскер жыйгъандыла ала деп айтылады жырда. Кеслери тынчлыкъсызла. Жер ючюн, мюлк ючюн ёмюрле бла баргъан кюреш алагъа башха сайлау къоймагъанды, баям.

Ауруу кирип, жашладан ючюсю ёледиле. Къалгъан алтысы алты келин келтиредиле. Артда уа кёнчекликге чыгъадыла. Ала бир жерде кериуанны тонап, ырысхылы болуп къайтып келгенлерин билгенде, бир къауумланы зарлыкъ алады. Араларында Хадаужукъладан Къазий деп болгъанды –  «къаргъа-къузгъун тилни билген». Ол Жансохланы тоноуларын сыйырыргъа керекбиз, дейди. Къарт оноучусу алай юйретеди: биргегизге аш-суу, сыра-боза да алып, Жансохланы келир жолларына барып, алайда жол юсюнде той-оюн этигиз. Юсюгюзге келселе уа, ичиригиз да, эсиргенлей, барын да ёлтюрюгюз.

Жансохланы жашла келе-келе, ол къууанчны кёрюп, юслери бла бирси жанына ётедиле. Сыйланмайдыла, жаланда ат чаришге къошулуп, бар ёчлени аладыла. Жюже бир дуппурдан къарап болады ол тойгъа. Ол заманда Хадаужукъну жашы, кёк хорагъа къонуп, жетип, атыны ёшюню бла Жюжени атын урады. Не аты, не Жюже тепмейдиле. Болсада Хадажукъ улу Жюжени кюч сынаргъа чакъырады. Ол унамайды. Экинчи да келеди Жюжеге, жууабын жаратмай. Сора сындырыр сёзле айтады: «Ай, аман Жюже, къарт болупму къалгъанса, узакъ жолдамы талгъанса…», сора биягъы аны ат ёшюню бла урады. Жюжени аты тепмейди. Жюже къакъгъанда уа, Хадаужукъ улу чартлап атдан учады. Жюжени къарындашлары, Къазий да жетедиле алайгъа. Даулашадыла. Ахырында чынтты бийни гёжефле айырсынла деп келишедиле.

Табадыла гёжефле. Тюберге дейдиле, алай а ол белгиленнген кюн Къабартыда бир уллу бий ёледи да, Къазий улу ары кетеди. Жюже, аны сакъларгъа унамай, гёжефлени арагъа чыгъартханда, аныкъы хорлайды. Экинчи тутуш башланады да, Жюжени гёжефи онгсуз болуп, эсин ташлайды. Жюже, ишни тапсыз кёргенде, Казийни гёжефни жашыртын уруп ёлтюреди.

Бир кюн Къобал-Батыр бла аны эки кичиси, сауут-сюнгю да алып, Кум тюзюне буруладыла. Къарангы бола бир атлыны кёредиле. Кичибатыр аны ызындан жетип, атдан алады. «Жансох улу болурса, мен а Къазий улума», – дейди ол атлы. «Жансохланы къулларыма», – дейди Кичибатыр.

Алайда Къазий улун бек сындырадыла къарындашла: мыйыгъын, сакъалын гымых жюлюйдюле. Сора сылтауларын да айтадыла: «Кесингден уллу кишиге ёшюн уруш этгенсе. Жесирликде тамата-кичи айыра юйренирсе». Сора Къазий улун ногъайлыгъа сатып, юйге къайтадыла. Жюже ол ишни билмейди.

Экинчиде къарындашла атлы болуп чыгъадыла да, жолда бара, айтадыла Жюжеге ол Хадаужукъ улугъа этгенлерин. Ол а жашла мардадан ётгенлерин айтып, урушады, ангылайды: Хадаужукъ бла алгъын даугъа къалгъанлыкъгъа, энди жаула болгъанларын. Аланы хапарларын эшитеди да, бир къаргъа жашын излеп табалмай тургъан Хадаужукъгъа хапар келтиреди. Жаш алай бла табылады. Ол кюн Къазий улу Жансохланы къурутургъа ант этеди.

Бирде Жюже, Ачыбатыр, Кичибатыр Юрдю Башына марал уугъа барадыла, ючюсю уа юйде къаладыла. Тасхачыла билдирип, кече ала да тынчайгъанлай, Хадаужукъ бий бла эгети таша кирип, аланы ёлтюредиле. Ууугъа кетгенле ол ишни юсюне келип къаладыла, жанадыла, кюедиле.

Жюже ангылайды алада алгъын къарыу болмагъанын, бий Хадаужукъ кюч бла аланы хорларын, сора Ташлы Сыртха кёчеди эли бла. Сермеше, демлеше. бир бирге хата эте турадыла. Ахырында жаланда Жюже бла Къазий къаладыла сау. Къазий Жюжеге келип, душманлыкъны къояйыкъ дейди. Татартюпге барып, ала анда межгитде ант этедиле мамыр жашаргъа. Жюже антына кертичи болады. Хадаужугъ а болмайды – аны кёнчекликге чакъырып, жукълагъан жеринде къылычы бла урады. Жюже бий да, къылычын суууруп, къачып баргъан Къазийни табанын алады. Ол заманда Къазийни шапасы ёзден Шимауха уруп ёлтюреди Жюжени. Сора, жукълап тургъан Жюжени ёлтюргенди деп, айып этер халкъ манга деп, ачы жиляйды.

Хадаужукъ адамлары бла барып, Ташлы Сыртда Жансохланы къалаларын ояды, жамауатын къырады, мюлк болгъанын жыйып, малын сюрюп, элни кюйдюреди.

Аны бла бошалмайды жыр. Жансох-бийни жангыз къызы узакъ элде жашай эди. Бирде аны жашы тенгин тюеди да, аны анасы уа: «Жансохладан къалгъан аман урлукъ! Жигит эсенг, Къазий бийден къаныгъызны алсанг а», – дейди. Жаш, кёп таурухлада айтылгъанча, анасыны къол аязына исси къурмач къуюп, къысып, ол ишлени айтдырады.

Жаш Къазий-Къабакъгъа барып, акъсакъ бийни кёреди. Бий аны ушагъанындан танып: «Къайдан чыкъгъанса сен, аман мурса урлукъ?» – дейди. Хадаужукъ сёзюн айтып да бошагъынчы, жаш жютю къылычын суууруп, бийни баш токъмагъын алады. Андан сора уллу аскер бла келип, Хадаужукъ Къабакъны жокъ этеди деп айтылады эски жырда.