БАЛКЪЫЗ

Хусей урушха кетген кюн бир да мудах эди – кюз арты шулпу ура да тохтай. Балкъыз, аны ашыра, Бештаугъа дери да барыр эди, алай, уялды да:

– Хо да, Аллахха аманатса. Ол болмагъан жерге уа элтирик болмазла, – деп, кёл басды.

Хусей да, эки тамата жашын, ючжыллыкъ къызчыгъын кесине къысып, башларын сылады, сора ана къоюнунда къалкъыгъан къагъанакъны жаякъчыгъына къолу бла тийди. Сабий тюшюнде ышаргъанын иги белгиге санап, жюк ташыучу машинагъа минди.

Жашагъан ёмюрюнде къолунда сюрюучю таякъдан башха сауут тутмагъан таулу киши уруш этерге тебирегенди. Ол тюшген аскер жыйында таулула кёп эдиле, уллайгъаны, энди жете келгени да бар.

Быланы Дон сууну жагъаларына атханда, къыямагъа тюшген сунар эдинг –душман от-окъ къуйгъанын бир такъыйкъагъа тохтатмай, башларында самолётла зууулдай. Кёпле жыгъылгъан эдиле алайда. Хусей а жесирге тюшдю.

Аланы поезд бла элтип бара, бир чакъда агъач вагонну жеписинден къарап тургъан Сосо:

– Совет самолётла! – дегенинде, бары да алагъа жабышып, къангаладан бири сынып кетип, узакъ болмагъан таула кёрюндюле.

Жашла бир бирге къарадыла. Бир бирни сёзсюз ангылап, поезд ёрге кётюрюле баргъан жерде бирем-бирем тёнгереп тюшдюле. Сора чырпыла ичи бла таула таба жол алдыла.

Сосо аланы Сухум къатында бир элге келтирди. Хусей киргенлей окъуна, бир арбазда чочхалары тёгерегин алып тургъан мегежинни кёрюп: «Тейри, мында уа туралмам», – деп, тынчлыкъсыз болду. Алай… «Чакъырып къонакъ этмегенлерин а билесе», – деди кеси кесине.

Сосо, эл таматагъа кирип, кеслерича сёлешгенде, была аны эшик артында сакълап турдула. Жетеулен эдиле.  Эл тамата, арыкъсуу жютюкёз киши, чыгъып келип, барыны да къолларын тутуп саламлашды.  Сора контордан узакъ болмагъан юйюне чакъырды. Олсагъат къол-бет жуудуруп,  жылы юйде стол артына олтуртду. Хусей какдан сюйюп ашады, этге уа аууз тийирмеди. Юйню иеси къаты болду, сора, ангылап:

– Биз да муслийманлабыз, ислам динни тутабыз, – деди.

Аны эшитгенде, Хусей, аны ашыра туруп, юй адамы: «Аллах болмагъан жерге элтмезле», – дегенин эсине тюшюрюп, шукур этди.

Экинчи кюн юйню, элни да иеси немисли фашистле Минги тауну этеклерине жете келгенлерин, пленнге тюшюп, артха къайтханланы окъуна Сталинни буйругъу бла сибирлик этгенлерин айтды.  Мудах шошлукъ басды тёгерекни.

– Артда бир мадар болур, бусагъатда уа мен сизни бирер жерге чачаргъа тийишли кёреме, – деди ол.

Хусей къоншу элде Багратны юйюне тюшдю. Ол кеси жангыз жашай эди да, аны да тап кёрдю жаш. Къарт да тюйюл эди Баграт, алай жаш да къайдан болсун, юч жыйырмадан атласа. Урушха уа алмагъандыла аягъы акъсагъаны ючюн. Хусей жукъ сормаса да, ол кеси:

– Былай туугъанма, – деп биринчи кюн окъуна ангылатхан эди. 

- Бизни элде сенича назмучу барды, - деди Хусей. – Эки кере да хаж къылып келген. 

Баграт, жаркъмалап сёлешсе да, тауча бир кесек билгени да къууандырды аны. Ол уста иерчи эди да, Хусей да юйренип, ыйыкъ да озгъунчу, иер агъачны бек уста эте башлады. Ызы бла терини ийлеп, кёпчек эте тебиреди. Жип, къууушхан эте уа эрттеден да биле эди. 

Бир къауум замандан къарачайлыланы, ызларындан  таулуланы да кёчюрген хапар келди... 
Немислиле кирмедиле Абхазиягъа. Уруш да бошалды. Айтханларына кёре, таулуланы Орта Азиягъа бла Къазахстаннга чачхандыла, асламы ачдан, жангы жерде хауа, суу жарашмагъандан ёлгендиле. 

Жети жылдан озгъанда, Баграт къаты болуп, Хусей юйдегили болду.  Дарико ишчи адам эди. Ала эл къыйырында терк окъуна кеслерине уя ишледиле.  Юйюрге жашчыкъ да къошулду. Анга Азнауури атадыла.

Бир къауум замандан Сталин да ёлдю, сибирлик болгъанланы асламысын башларына эркин этдиле, алагъа артха къайтыргъа эркинлик берилди.

Баш иесини тынчлыкъсызлыгъын эрттеден сезип тургъан Дарико:

– Бар. – деди жумушакъ ауаз бла. – Хапар билип кел. Ким биледи, юйюрюнгю тапсанг…

Ол сёзлени сакълап тургъанча, Хусей жолгъа тебиреди. Кете туруп, аны тобукъларындан къучакълап жилягъан Азнаууриге къарап:

– Жашны да ала барайым, – деп тохтады. 

Ала тау элге киргенде, ахшам къарангысы тюшюп эди. Хусей бла жашы жол жингирикден бурулгъанлай, суу алып келе тургъан Балкъыз алларына чыгъып къалды. Кесин сабыр эте, челеклерин жерге салып:

– Кел, жууукъ бол, сабийлени атасы, – деп сёлешди ол, тумандача.

Сора ючюсю да арбазгъа кирдиле. Юйден жаш тиширыу чабып чыгъып, Хусейни къолундан челеклени ала:

– Анабыз, ненча айтама эте турма былай деп? – деп, жумушакъ тырман этди ол. 

– Келинди, – деди Балкъыз. – Салихни юйдегиси. – Сора эшик юсюнде сюелген энди жете келген жашчыкъгъа айланып: – Кел, атанг бла саламлаш, Сюлемен, – деп чакъырды. 
Жаш къызарып, абызырап сюелди. Хусей кеси тартды аны кёкюрегине, жюрегине жууукъ. 

– Юзейир а аскердеди, – деп къошду Балкъыз.  – Мариям да бусагъат келир, конторда къагъытчы болсун дегендиле да…  Кел, кесинг ишлеген юйге кир, бу сабий да арыгъан болур жолдан.

Алыкъа тизгинин да жыялмагъанбыз. Салих колхоз ишден бошамайды… 
– Бу къарындашыгъызды, – деди Хусей, Сюлеменнге айланып.

Жаш, сёз къошмай, юйден чыгъып кетди. Келин столгъа аш салыр заманнга, атасыны хапарын эшитип, Мариям да жетди. Анасына ушагъан ариу къызын кёргенде, Хусейни жюреги жылы суу бла жуугъанча жарыды. 

Бары да тынчайгъан болурла дегенде, тынчайгъан а къайда эди, хар ким кеси оюмун эте тургъанда, Хусей да сабийлерини анасына кесини хапарын болгъаныча айтды. Балкъыз тынгылап кёп турду. Сора:

– Не этгин,– деди, – къыйын кюнюнгде мен къатынгда болмадым. 

– Мен да, – деди мудах Хусей. 

Аны бла Хусей узакъ жолдан арып, жукъу басып тургъан жашчыгъыны жанына таянды.

Эрттенликде, танг атмай къобуп, ол суу жагъада саман этгенлеге къошулду. Кюн кётюрюлюрге Сюлемен келип, кёзюне къарамай:

– Ана чакъырады, – деп, атасын сакъламай, артха бурулду. 

Хусей да аны ызындан тебиреди.

– Жашчыкъгъа къайгъы этме, Мариям биргесине алып кетгенди.

Жукъ айтмаса да, Балкъыз ангылагъан эди аны къайгъысын. Ала эрттен азыкъ ашап къопхунчу, Салих да жетди. Бийик, къара кёзлю къарыулу жашын кёргенде, Хусейни жюреги, учупму кетеди дерча, ёхтем болду. 

Кюн узуну эки жашы бла бирге Хусей суу жагъада кюрешди. Кепчиген кирпичлени ючгюл-ючгюл тизип, алай къайтдыла ючюсю да юйге. 
Сабийле аталарына дау этерик эселе да, аланы Балкъыз тыйгъанын билип, анга чексиз ыразылыгъын айтыргъа сюйюп турду Хусей. Алай, айтама десе да, нек эсе да болалмай эди. 

Юйню башын жангыртдыла. Сора, суу боюнундан таш жыйып, Салихге атап, юй тюп салдыла, къалап башладыла. Сюлемен бла Хусей кюреше тургъанлай,  бир кюн шахардан энди жюрюй башлагъан автобусдан Дарико тюшдю. Ол арбазгъа киргенде, къууаннганы бла жарсыгъаны бири бирин оза, Хусей аны таба атлады. Балкъыз а босагъада сюелип къалды.

– Жашымы алыргъа келгенме, – деди Дарико. – Билесе, мени андан сора адамым жокъду. 

Ол сагъатда юйден чартлап чыгъып, Азнауури кесин аны къучагъына атды.

– Угъай, Аллах хакъына, юйге кийирмей а иерик тюйюлме, – деди орус, тау сёзлени да къытышдыра, къонакъны билегинден тутуп, Балкъыз.
Ингирде уа аш юйде кеслери къалгъанларында, Мариямны да шагъат этип, Дарикогъа акъылын билдирди:

– Къадаргъа не сен, не мен дау айталлыкъ тюйюлбюз. Къыралгъа уа – бютюнда. Къыйын кюнюнде сен болгъанса жанында. Аллахха шукур, ол насып берип, барыбыз да сау-саламат жыйылгъанбыз юйюбюзге. Аталарын сакълагъаныгъыз ючюн а андагъыланы барыгъызгъа да ыразыма. Сабий бизниди. Сюйсегиз,  мында, сюйсегиз анда жашагъыз. Элде къалсагъыз а, сюерик эдим, быланы да аталарындан айырмасанг.

– Хусей айтханлай болсун, – деди, ауазы аз эшитиле, Дарико.
Сабийлери, Балкъыз да оноу этип, Салихге ишленнген юйге Хусейни жангы юйюрюн кёчюрдюле.  Дарико, сабийден ауруп, къызчыкъ тапханда, аны алгъадан хазырлап тургъан бешигине сала, Балкъыз:

– Люаза деп атарыкъ эдим, угъай демесегиз, – деп, соруулу къарагъанда, Дарико:

– Сен айтханлай, – деди. 

Жашагъан къадарда Азнауур бла Люаза, Дарико юйретип, Балкъызны аналарына санагъандыла, анга анабыз деп сёлешгендиле. 
Ма аллай таулу тиширыула болгъандыла бизде.