Урушда, урунууда да ал сатырда

Гуртуланы Магомет отузунчу жыллада Къашхатауда Холам-Бызынгы районну милициясында ишлей эди. Андан аскерге чакъырылады. Ол кезиуде финн  уруш башланады да, анга да къатышады.

Аскер борчун толтуруп юйюне къайтханлай,  Германия къыралыбызгъа чабады. Магомет кеси ыразылыгъы бла къазауатха кетеди. Перекопда,  Сапун-тау тийресинде къызыу сермешлеге къатышханды. Бизникиле къуршоугъа тюшер къайгъы  болгъанда полкну байрагъын къутхаргъанды.

Андан сора жашны  бийик командир курслагъа  жибередиле. 1942 жылда жаз башында аланы бошап,  республикагъа къайтады. Ол кезиуде мында жашагъанладан 115-чи атлы аскер къурала тура эди.  Магометни  ары 316-чы полкуну штабыны тасхачы жаны бла таматасыны болушлукъчусу  этедиле. Гурту улу бери келген заманда  анга республиканы Баш Советини президиумуну таматасы Улбашланы Исмайыл, аны экинчиси Бачиланы Магомет тюбеген эдиле.

Урушну  кезиуюнде Ростов, Мартыновка, Сталинград тийрелеринде сермешлеге къатышханды. Белгили генерал Плиевни аскер бёлюмюнде эскадронну командири эди. Молдавияда   уруш бардырылгъан кезиуде генерал, къолунда къуллукъ этген кёчгюнчю халкъланы келечилерин жыйып,  сиз Орта Азиягъа барлыкъсыз, анда жангы аскер бёлюмле къураладыла, дейди.

Ала ётюрюк хапарла эдиле. Къалай-алай болса да,  аскерден эркин этилгенле Къазахстаннга, Орта Азиягъа келедиле. Болушну да биледиле, Гурту улу да юйюрюн анда  табады. Бираз алайда кечине турады да, 1947 жылда уа Къыргъызстанны Фрунзе областыны Кант районуну «Мопр» колхозуна  кёчеди. Анда кёп таулу бар эди: Жанатайлары, Саубаралары, Текулары, Бачилары, Къайгъырмазлары, Махийлары.

Эр кишиле малчылыкъда урунадыла, будай ёсдюредиле. Тиширыула уа чюгюндюрдедиле. Таулу къызла, башчылары Бачиланы Анисат болуп кеслери жыйын къурап, ишлеп тебирейдиле. Танг иги жарыгъынчы бахчагъа чыгъадыла. Чюгюндюрню хансын тазалайдыла,  сугъарадыла.  Сау кюн беллерин кётюрмей ишлейдиле. Кюзде уа тирликни жыядыла,  колхоз складлагъа, бал туз заводха ашырадыла.

Къызла алай арый эдиле, ишден сора юйге келселе, ушхууур окъуна эталмай жукълап къалгъандыла. Бир жол а, ахыр машинаны жюклеп,  кеслери  да башына минип келе боладыла. Бирлери уа улоуну  къыйырында жукълап къалады да. Жолну айланч  жеринде уа жыгъылады. Машина базманнга келгенде, къызла тюшедиле. Нёгерлери уа – жокъ. Сора алайдагъы адамла барысы да аны излей,  барадыла.  Ол а уяннган да этмей, жатып тура эди.

Чюгюндюрде ишлегенле: Гуртуланы Халимат, Кючмезланы Марзият, Гуртуланы Фатимат, Элжоркъаланы Мариям, Текуланы Таужан, Элжоркъаланы Лейла, Кючмезланы Айшат, Бачиланы Димка. Айтханыбызча, звено башчы уа  Бачиланы Анисат. Ол артда Жанатайлагъа эрге баргъан эди.

Эр кишилени асламысы уа малдадыла. Ол санда Гуртуланы Солтан-Мурат, Жанатайланы Хамит,  Бачиланы Далли, Бачиланы Жашау эм башхала. Махийланы Геуюргю, Бачиланы Мухарбек эсепчиле эдиле.

Гуртуланы Магомет завферма болгъанда, тау жайлыкъладан бирине барады. Анда таулу, къарачайлы  жашла колхозну элли  беш минг къоюна къарай эдиле.  Бир кюн, боран да этдирип, терен къар жауады. Къыргъызлы малчыла, къойланы кеслери аллына къоюп, къошлагъа кирип бугъадыла. Магомет а,  нёгерлерин да алып,  малланы бир жерлеринде къоймай, энишге-ёрге сюрюп, къарны малтатханлай  тургъанды. Юслерин да къардан  хыжыла бла тазалагъанлай.

Алайда къарачайлы, малкъарлы жашла ишлеген къауум къой ферма бар эди. Алада кече бир адам жукъламай, малланы тынчайтмай ары-бери сюргенлей турдула. Ол амалны  хайырындан былада  бир мал да къорамай  къутулдула. Къыргъызлыланы уа кёп къойлары къырылгъан эди.

Элни адамы бизникилеге аман болмай эди. Тил келишгени да себеплик эте болур эди. Иш кёллюлюклери, урунууда болдургъан ахшы кёрюмдюлери бла тийишли болгъан эдиле хурметге. Къыргъызлыла малкъарлыла бла дос боургъа бек сюе эдиле. Жаратхан адамларын юйдегилери  бла  чакъырып иги сыйлар эдиле. Сора, кете туруп кюбюрлерин ачып, сайлагъанынгы ал  дер эдиле. 

Гуртуланы Магометни досу уа школну директору Къадыр эди. Аны къарындашы уа обкомда уллу къуллукъда ишлегенди. Аны нек сагъындыкъ. Гайфулин деп бла бир татарлы киши райкомну секретары эди. Ол а таулулагъа  илиннгенлей тургъанды. Гурту улу  анга былай этме деп, къаты сёлешеди.

Райкомну секретары, аны   сындырыр умуту бла, правленде жыйылыу болгъан кезиуде Шайын деген къыргъызлы гёжеф бла тутуш, дейди. Ол а уллу мазаллы адам болгъанды,  кёпден бери кишиге хорлатмай, тутханын да сыртындан салмай жибермеген. Болсада Гайфулин билмей эди Магомет да урушну ал жылларында, атлары айтылгъан гёжефлерибиз Гуталаны Рамазан, Ксаналаны Эрменбий, Кязимни жашы Асхат бла тутушуп айланнганын.

Сермеш башланнганлай окъуна таулу жаш къыргъызлыны кётюрюп  сыртындан жерге урады. Ол адамла болушхунчу жерден къобалмагъанды. Сора Гайфулин андан да бек ёчюкленди. Кюреше кетип, райкомгъа чакъыртып, партбилетин сыйыртады. Магомет а: «Алгъанынг кибик, кечгинлик да тилеп, къайтаргъан да этерсе»,-дейди.  Сора   элге  къайтханлай,   Къадыргъа ишни билдиреди. Ол да къарындашына сёлешеди. Ол ингирде окъуна Гайфулин партбилетни къайтарады. Андан сора ала хазна тюбешмеген эдиле.

Эркинлик болгъандан сора  Гуртуланы Магомет   юйюрю бла Акъ-Суугъа келди. Суу -Арада тытыр заводну директору болуп тургъанды. Атын  Акъ-Суучула бюгюн да хурмет бла эсгередиле.