Миллет газетибизни жолу – заманны бети

Белгилисича, малкъар  халкъны къадры тынчладан болмагъанды. Алай къайсы болумлада да ол адамлыгъын, иш кёллюлюгюн, талпыныуун, жашаугъа сейирин бир заманда да тас этмегенди. Сейир тюйюлмюдю, журтларына къайтханлы бир ненча ай болгъан халкъ 1957 жылны 5 майында миллет газетни биринчи номерин чыгъаргъаны.

Ол жыллада аны баш редактору Кациланы Хабу болгъанды.  Коллективинде да  керти да тийишли адамла ишлегендиле. Аланы араларында  Макытланы Сафар, Тёппеланы Алим, Маммеланы Ибрагим, Токумаланы Жагъафар, Гайыланы Махти, Малкъондуланы Хамит, Зокаланы Зейтун, Махийланы Шаухал эм башхала. Сёзсюз, онючжыллыкъ тынгылаудан сора адамланы айтыр затлары уа бар эди.

Миллет библиотеканы салкъын, шошлукъ бийлеген отоулары манга не заманда да  бир энчи, аламат дунияча кёрюннгендиле. Бу жол «Коммунизмге жол» газетни архив подшивкасына къараргъа келгенме. Аны заман саргъалтхан, къагъыт ийис этген уллу жыйымдыгъы заманны озгъан такъыйкъаларын сакълагъандыла. Быйыл биз газетни 95-жыллыгъын белгилегенибиз бла байламлы биринчи номерледе басмаланнган затланы эсибизге тюшюрейик.

Айтханыбызча, 1957 жылда 5 майда газетни биринчи номери дуния жарыгъын кёргенди. Аны ал бети Ленинни сураты бла ачылады. Аны къатында уа Мечиланы Кязимни бачамагъа аталгъан назмусу.  Ызы бла  къоншу редакцияланы бизникилеге алгъышлау сёзлери, ол санда «Правданы» коллективи жиберген да. Ол номерни ючюнчю бетинде Отарланы Керимни  «Партияны аллында антыбыз» деген назмусу бюгюнлюкде жылы ышарыу туудурады.  

1957 жылны 20 мартында  Кёнделенде Мусук улуну атын жюрютген колхоз къуралгъанды, анга ол кезиуге 270 юй къошулгъанды. Аны биринчи атламлары, сёзсюз, къыйыныракъ болгъандыла. Алай къоншу районланы болушлукълары сезимли эди.  Уруннганла кеслери да артха къалыргъа сюймегендиле. 1 майгъа дери ала картофдан 65 гектар, нартюхден 160 гектар салгъандыла. Ол кёрюмдюле план мардадан кёбюрек эдиле. Бу болумланы юсюнден газетге  колхозну председатели  Жабелланы Исхакъ билдиргенди.  Андан сора да, тамамланнган, энди тамамланырыкъ ишлерине да бусагъатны эл мюлкчюлери окъуна сукъланырча эди.

Номерни суратларына къарасанг, бютюн эслейсе ол жыллада адамланы ёхтемликлерин, къыралгъа дерт тутмай, бирден кюч салып ишлей, къууана билгенлерин да.  1 майны байрамына чыкъгъан жамауатны суратлары бизни ол жарыкъ, зауукълу кюнлеге къайтарадыла. Омакъ чепкенледе эр кишиле,  миллет жыйрыкълада къызла, къызыл галстуклу пионерле – была барысы да ариу жашау келгенине ийнанып, ара шахарны майданларында бирден аякъ алып барадыла.

«Коммунизмге жолну» биринчи номеринде «Союзпечать»  малкъар тилде чыкъгъан республикалы газетге жазылыуну ачханыны юсюнден билдириледи.  Бир айгъа багъасы 4 сом бла 35 капек болгъанды, ол, бусагъатдача, ыйыкъгъа беш  кере чыкъгъанды.

17 майны номери уа СССР-ни Баш   Советини жетинчи сессиясы этген оноуланы жашауда къаты бардырайыкъ деген чакъырыу бла тюшгенди окъуучуну къолуна. Ол кезиуде халкъ мюлкюню къырал заёму бардырылгъанды. Бу жумушдан таулула да артха турмагъандыла, ол санда «Акъ-Суу» колхозну алчылары эм бу элни жамауаты да. Жаболаны Руслан, Бабаланы Абдулсалам, Созайланы Шакъман, Мурзаханланы Шамил, Василий Рыбалко, Зинаида Ремизова ол кюнледе болгъан жыйылыуда, ишни магъанасын айтып, къаты сёлешгендиле. «Акъ- Суу» колхозда» деген ат бла басмаланнган къысха халлы билдириуде адамла жангы заёмгъа сюйюп къол салгъанлары айтылады.

Бизни халкъ жарыкълыкъны сюйгенледенди. Къыйын кюнлеринде окъуна жыр, тепсеу болгъанды аны жол нёгери. Насыпха, къобузчуларыбыз, жырчыларыбыз, тепсеучюлерибиз не заманда да табылгъандыла.  Тамата тёлюню эсинде болур ол кюнледе республиканы келечилери Къабартыны Россейге кесини ыразылыгъы бла къошулгъанына 400 жыл толгъанына аталгъан къууанчха Москвагъа барыргъа къыстау хазырланнганлары. Аланы араларында колхозчула Акъкъызланы къызлары бла Малкъарланы жашлары болгъандыла. Бу эки жаш адам Тёбен Чегемни клубунда къуралгъан тепсеу кружокга жюрюгенледиле.

Была, башха жашла, къызла да май айны ортасында Нальчикде Профсоюзланы культура юйюнде къууанчлы тюбешиуге къатышхандыла. Анда магъаналы сёлешиуледен сора аламат той башланнганды, деп жазадыла журналистле В. Сабанин бла Къудайланы Х.  Жолугъууну жарыкълыгъына уа Аккайланы Къ. алдыргъан сурат да шагъатлыкъ этеди.  

Заман саргъалтхан газет бетлеге къарай, сейирге къаласа ол жыллада адамланы иш кёллюлюклерине, уруш жылла тозуратхан экономиканы, эл мюлкню, культураны айнытыугъа уллу къайгъырыулукъларына.  Аллай итиниу, баям, бюгюнлюкде да бек керек затладан бириди. Н. Хрущёвну  Ленинградда кенгешде айтхан сёзю номерлени биринде сау бетни  алгъанды. Аны башында жазылгъан тизгин а мени, россейли адамныча, жюрегими жылытханын букъдурмайма – «Жууукъ жылланы ичинде  адам башындан эт, жау, эм сют алыу бла Американы Бирлешген Штатларын жетерге»!

Ол чакъырыугъа кёре темала ол жылны газетлеринде кёп кётюрюлгендиле. Эл мюлкде ишлегенлени сыйлары-намыслары да анга кёре болгъанды. Сёз ючюн, Гуртуланы Берт да «Махтаулу къойчу Чабдаров» деген очеркинде «Акъ-Суу» колхозда уруннган Чабдарланы  Хажи-Дауутну ишини юсюнден хапарлайды. Ол тизгинлени окъуй, Гурту улуну жигити битеу Совет Союзну уруннганларыны сыфаты болгъанын ангыларчады. Чабдар улуну сюрюую алыкъа азды, алай бир-эки жылдан аны элпек этерге къолдан келликди деген оюм материалны ёзегиди.

Корреспондент И. Понятовский а  «Совет власть ючюн кюрешиуде жигитлени юсюнден» деген  рубрикада Къалабекланы Солтан-Хамитни юсюнден уллу статья жарашдыргъанды. «Малкъарны уруннганлары жолдаш Калабековну Теркни халкъларыны съездине делегат этип айыргъандыла, ол Теркни халкъ советини уруш бёлюмюню келечиси болгъанды. Солтан-Хамитни Малкъарда, Ингушетияда, Север Осетияда да бек иги билгендиле, таулу жарлыланы кенг асламлары аны сюйгендиле, анга ийнаннгандыла, ол Терк республиканы контрреволюциядан къорууларыгъына ышаннгандыла», - деп жазылады «Малкъар халкъны жигит жашы» деген тарых магъаналы материалда.

Газетни редакциясында бизни жазыучуларыбыз, поэтлерибиз ишлегенлери себепли литературагъа уллу эс бурулгъанды. Ала адабиятсыз халкъ халкъ болмагъанын, суратлау сёзню  къыйматлыгъын да терен  ангылагъандыла. 6 июньну номеринде «Малкъар литератураны айнытыр ючюн!» деген тизгинле бек башына чыгъарылып,  сау бет адабият чыгъармаладан толупду. Анда биз Къулийланы Къайсынны, Отарланы Керимни, Отарланы Саидни, Макытланы Сафарны, Ахматланы Ахыяны, Кациланы Хабуну эм башхаланы  назмуларын окъургъа боллукъбуз. Дагъыда ол бетде М. Киреевни малкъар жазыучуланы юсюнден кесамат сёзю сейирди.  

Ол кюнледе КъМАССР-ни китап басмасында «Къарындашны сёзю» деген  жыйымдыкъ дуния жарыгъын кёргенди. Китап ауазларын туугъан журтларында эшитдирирге сюйген жаш поэтлерибизни назмуларындан къуралгъаныны юсюнден да къууанчлы халда билдиргендиле журналистле жамауатха.1957 жылны 20 июнюнда Москвада Къабары-Малкъарны искусствосуну бла литературасыны  декадасы ачылгъанды. Газетде ары атланыу бла байламлы хазырланыу ишле дайым кёргюзтюлгенлей тургъандыла. Къабартыны Россейге къошулгъаныны 400-жыллыгъы Октябрь революцияны 40-жыллыкъ къууанчы бла бирге тюшгени себепли бу эки датагъа аталып кёп тизгин жазылгъанды.

Мени сейир этдиргенледен бирин уа Тёппеланы Алим жазгъан уллу болмагъан отчётду. Анда айтылгъаннга кёре, 1957 жылны март-апрель айында киномеханик Чепкенчиланы Жамал  Кёнделенде  «Сын полка», «Подвиг», «Молодая гвардия» дегенча киноленталаны кёргюзтгенди. Халкъны барысы да журтларына толусунлай жыйышхынчы окъуна ол кезиуню алчы инсанлары жаш тёлюню ахшы юлгюледе юйретирге кереклисин ангылагъанлары даулашсызды. Бусагъатдагъы жашланы бла къызланы асламысы уа, баям, бу киноленталаны жигитлерини атларын окъуна эшитген болмазла.

Жай айлада чыкъгъан газетлени подшивкасыны ахырында жангы окъуу жылгъа хазырланыуну юсюнден айтылады. Холаланы А. жазгъан материалдан билебиз  КъМАССР-ни Жарыкъландырыу министерствосу энди ачыллыкъ малкъар мектеплеге150 минг сом багъасы окъуу керекле бёлгенин, мингден артыкъ жангы партала жиберилгенлерин да. 1957 жылны сентябринде, материалда айтылгъаннга кёре, малкъар школлада 2745 сабий окъурукъду, устазла да жетишедиле. Артыгъыракъда иги бу жаны бла иш Кёнделен элде къуралгъанды, деп белгиленеди августну ахыр кюнлеринде чыкъгъан номерлени биринде.

«Коммунизмге жол» газетни ишчилери алай бла жангы тёлюню, жангы жашауну башланнганына ийнаннгандыла, аны харкюнлюк жашауун, кемчиликлерин, жетишимлерин да букъдурмай  хапарларгъа таукел болгъандыла. Хурметли тамата коллегаларыбыз, къыйынлыкълагъа да къарамагъанлай, аягъы юсюне салгъан ишни  бюгюнлюкде  «Заманны» редакциясыны коллективи тийишлисича толтурады деп ышанырыгъым келеди.