Таукелликни сёнгмез юлгюсю

Къулийланы Къайсынны биринчи дуния магъанасы болгъан улан сюймеклигин сыйындыргъан «Эски Малкъаргъа» деген назмусу «Къарахалкъ» газетде басмаланнганды.. Ма ол сюймекликни, назмуларында, жашауунда болсун, Къайсын бир заманда сууутмагъанды. Аны талай чыгъармасы ол уллу, дуния магъанасы болгъан ангыламгъа аталгъандыла.

1935 жылда Москвада Театр санатны къырал институтунда (ГИТИС), М. Горький атлы Адабият институтну ингир бёлюмюнде да бирча окъугъанды. Эки институтну да башындан келген насыплы къадарына санагъанды. Аланы экисинде ишлеген орус интеллигенция Къайсынны жарыкълыгъы, кёзбаусузлугъу, халаллыгъы ючюн сюйгенди, анга хурмет этгенди, дуния маданиятындан хапар билдиргенди. Чегемли жаш а Москвада, уллу шайырланы дерслерин ала, Чегем ауузуна, Ургъуюкъ сыртына, эл советини башында къызыл байракъ шууулдагъан Ата журтуна тансыкълыгъын назму бла айтханды.

Окъууну бошап, Нальчикге 1940 жылда къайтханлай, педтехникумда устаз болуп ишлеп башлагъанды. Аны «Салам, эрттенлик!» деген жарыкъ аты бла биринчи назму жыйымдыгъы ол жыл чыкъгъанды. Анда хар бир назму – адабият суратлауну юлгюсю. 

Ол жыл окъуна Къайсынны аскер къуллугъун толтурургъа чакъыргъандыла. Ол Прибалтикада Старая Русса тийресинде парашют бёлюмге тюшгенди. Урушну биринчи кюнлеринде окъуна къазауатха киргенди – парашютчу нёгерлери бла, душман танкланы алларын тыя, Чегет Дунайны кёпюрюн чачдыргъанды. Андан ары, немис фашистле къыралны чеклеринден тышына чыкъгъынчы, Къайсын урушда болгъанды. 

1941 жылны кюз артында Москвагъа ёшюн ургъан душманнга къажау къыйын сермешлеге къатышханды. Аладан биринде ауур жаралы болуп, Чувашияда Чебоксары шахарда госпитальгъа тюшгенди. Андан ары поэт «Сын Отечества» деген аскер газетни корреспонденти болуп, фронт бла Сталинграддан Севастопольгъа дери жетгенди. Ростовну, Донбассны, Кърымны азатлар ючюн баргъан сермешлеге къатышханды. Сиваш, Перекоп къазауатланы отларында болгъанды. Ол къыйын кюнледе да жазгъанын къоймагъанды. 
1942 жылда Къайсынны Николай Тихоновха атап жазгъан «Таулу болгъаным – къууанчым мени» деген назмусу радио бла саулай къыралгъа эшитилгенди,14 тилге кёчюрюлгенди.

Уруш баргъанына да къарамай, СССР-ни Жазыучуларыны союзу, 1942 жылда Москвада анга атап, уллу жыйылыу къурагъанды. Къайсыннга ол заманда жаланда жыйырма алты жыл бола эди. Анга «Таула» деген назму жыйымдыгъы ючюн 1944 жылда Сталин атлы премия берирге оноу этилген эди. Алай кёчгюнчюлюк палах ол затны болдурмагъанды. 

Кёчгюнчюлюкде Фрунзеде Къыргъызстанны Жазыучула союзуну жууаплы къагъытчысы, ызы бла орус жазыучуланы къауумуну башчысы болуп ишлегенди. Ол къыйын кюнюнде, жарыкъ сагъатында да туугъан жери, адамлары бла бирге болгъанды. Андан сёлешгенди ол жаралы таш бла, баргъан суу бла, кёкде учхан къанатлы бла, жауун бла, къар бла, ёсе келген чаллыкъ бла, биринчи чакъгъан алма бла, андан тюшюргенди назмугъа тирменчини къатыны Аминатны, темирчи Къарабашны, жырчы Исмайылны, сокъур уста

Къайсынны, бригадир Соллоуну, чурукъчу Мухамматны, сырыйначы Хажосну, устазы Борис Игнатьевични… 

«Кечеги тау ауузунда» - таукеллик бла арсарлыкъ ушагъы. Анда айтылгъан фикир - жаланда таукеллик жарыгъы къутхарыргъа болады азапдан. «Ёрлеу» да ма аллай – таукеллик керек кюнледе жазылгъанды: 

Жашау ёрлеудю, 
Таугъа ёрлеудю,
«Жолумдан артха 
Бурулмам!» – деудю…

Кёчгюнчюлюк миллетге сынау болгъанды. Андан къутулгъан халкъны поэти, аны ачы, къууанч кюнюню да жырчысы, кимден да насыплы эди. 

О, Малкъарым, жерим, жаным
Къаллай палахдан къутулдунг…
Жулдузунг турур деп жанып,
Ненча жылны сакълап турдунг…

Дагъыда: «Хар иги зат да алдады», – деп жазгъанды ол: 

Жашау бла умут, игилик бла аманлыкъ, къууанч бла бушуу, жигитлик бла мёхеллик...– айырылмаз жолоучула, бир бири женглерине тие келедиле. «Къара ат акъ къарда ёледи» – къуугъун хапар, терслик жойгъанлагъа этилген реквием, жюреклени титиретеди. Жигитликни бла ариулукъну жоюлгъаны чынтты поэтлеге жара салгъаны баямды.

Къайсын Ата журтха 1956 жылда къайтханда жазылгъандыла «Туугъан жериме» деген, бюгюн гимнча эшитилген сюйюмчю назму бла «Туугъан жериме айтама» деген поэма. 
1957 жылда аны эки китабы чыкъгъандыла: «Мои соседи», «Хлеб и роза». «Сайламалары» уа - экинчи жыл, 1959 жылда - «Жангы китап» деген жыйымдыгъы. 

Ол жыллада Къайсын, СССР-ни Жазыучуларыны союзуну правленини келечиси, Мамырлыкъны къоруулау комитетни председатели, СССР-ни Баш Миллет советини депутаты (тёрт кере), КъМАССР-ни жазыучуларыны жууаплы секретары болгъанды, чыгъармачылыкъ иш бла тохтамай кюрешгенди. 

Аны китаплары Нальчикде, Москвада, башха къыраллада да малкъар, орус, ингилиз тилледе чыкъгъандыла: «Огонь на горе», «Кёк чинарла», «Жаралы таш», «Юйюгюзге игилик!», «Благодарю солнце», «Чумла къызарадыла», «Жер китабы», «Человек. Птица. Дерево.», «Была зима» (роман), «Так растёт и дерево» (публицистика), «Сайламала» д.а.к. 

«Жаралы таш» ючюн 1966 жылда Къайсынны РСФСР-ни Горький атлы Къырал саугъасына, 1974 жылда уа «Жер китабы» ючюн СССР-ни къырал саугъасына тийишли кёргендиле. Аллай саугъаны ол дагъыда Борис Полевойну аты бла да алгъанды. Дуниядан кетгенден сора уа, 1990 жылда «Человек. Птица. Дерево» деген, табийгъат бла адамны бирлигин келишдирген китабы ючюн Ленин атлы премиягъа тийишли болгъанды. 

1995 жылда анга Халкъла аралы адабият фондну атындан «Честь и достоинство таланта» деген саугъа берилгенди. Уруш орденледен, майдалладан сора да, Къулий улу «Урунууну Къызыл Байрагъы» (эки кере), Ленинни, Октябрь революцияны, «За заслуги» (эки кере) деген орденле эм бийик даражалы майдалла, сыйлы къагъытла бла саугъаланнганды. 1967 жылда уа поэтге «КъМАССР-ни халкъ поэти» деген сыйлы ат аталгъанды. 

Беш да Тау эллени бири Чегемде туугъан закий назмучубузну акъ къанатлы сёзю дунияны жюз къыркъ тилинде айтылады бюгюн. 
ХХ ёмюрню айтхылы назмучуларындан бири, малкъар халкъны ёхтемлиги, кёп миллетлени да ийнагъы, бар адам улуну жюрек жууугъу Къулийланы Къайсын дуниядан 1985 жылда 4 июньда кетгенди. Алай аны нюрю, жюрек оту, не къыйын сагъатда да таукеллигин тас этмеген юлгюлю кишилиги, акъылман философия теренлиги болгъан, излемли лирикасы бюгюн да жашауубузну жарытханлай турадыла.