Сырмахан бла Зондар

Багъалы окъуучула! Мен  айтырыкъ иш беш да тау ауузунда бек ариу элледен биринде болгъанды. Къысхасы, тау эллени биринде Сырмахан деген къыз бла Зондар деген жаш жашагъандыла. Къыз сабий заманында окъуна элде кёрюмдюлю, айырмалы болгъанды. Аны къара кёзлерине, къарылгъач къанатыча къашларына, белинден иги да энишге баргъан базыкъ, къара эшмелерине ким да сукъланырча эди. Элде, анга тюбеген болуп: «Машаллах, аман кёзден къалсын», – демеген болмагъанды. Юсюне ариу жарашхан кийимлери санларына адам айтып - айтмазча субайлыкъ бергендиле. Керегин табып ёсген айырма болмай не амал? Къызны атасы Бийберди Беш да Тау элге аты айтылгъан,  жылкъысы, къой, эчки сюрюулери, къысыр маллары  жайылсала, тау къабыргъаны жапхан бий болгъанды. Анга кёре – эки къатлы таш юйю, эбизеле ишлеген къаласы, мал орунлары.

Зондарны уа атасы Жаубермез кеси къыйыны бла жашагъан, бир Аллах сюйген адам эди. Бийбердинича мюлкю жокъ эсе да, ач болмай жашау этгенди. Ол, кишиге жалчы болмай, тауда кеси маллары бла тургъанды. 

Алайды да, сабийни туугъаны – къыйын, ёсгени – тынч дегенлей, Сырмахан бла Зондар да къарап-къарагъынчы абадан, сюйдюмлю жаш бла къыз болдула. Заман оза, ата-ана да къартлыкъгъа хорлата, дунияларын алышханда, малгъа, юйге къарагъан да аны боюнуна тюшдюле. Киши жарлысы бек болур дегенлей, Зондар, белни къаты тартдырып, жашауун бардырады. 

Кюнлени биринде, бара тургъанлай, ол бау тийресинде Сырмаханнга жолугъады. Абызырагъанын билдирмезге кюреше, аны бла тенглешгенде, кюн ахшы береди, къыз да жууаплайды. Андан ары не айтыргъа тапмай, армау болады. Бираздан, эс жыйып, ата-анадан хапар сорады. Сырмахан, атасыны бек ауругъанын,  анга не билгичле, не эфендиле болушалмагъанларын кёлю толуп айтады. Зондарны

Сырмаханнга жаны ауруйду.

Алгъын жол малладан келгенде, Зондар анга  сюймеклигини юсюнден шарт айтханда, Сырмахан, менсиреп, масхара этгенди. Жашны ол умутун эшитгенде, Бийберди да, чамланып, аны ташдан къурутургъа айтхан эди. Келечиле кёп жерден, къабарты бийден да жюрюген Сырмахан атадан, анадан да ёксюз Зондаргъа кака кётюрмей, не онгу бар эди? Ауругъанны тёшегинде сау ёлюр дегенлей, Сырмаханны анасы Ариука бийче да ауушду. Атасы Бийберди тиргизилеп тёшекден турду. Бир ауукъ замандан, къошларына айланып, къайтып келе, ташла оюлгъаннга тюшюп, ажымлы жоюлду. Жамауат жыйылып, бийни ахыр жолуна ашырды. 

Заман а барады... Байла бийсиннген, жарлыла бойсуннган кезиу кетип, жарлы, бай да тенг болдула. Жарлыны тирменине суу къуюлду. Сырмахан да тогъуз атлы – жаяу дегенлей болду.

Кюнлени биринде Зондар, Кёкбашын да чертлеуюк чыбыкъдан тышлап, Чертлеуюклю таладан келе болады. Ол узакъдан окъуна таныйды Сырмаханны. Гылыуу бла эшеги да – аллында, баям, тирменден келе болур эди, къууутлукъ тартдырып. Сырмахан да эслеген болур аны ансы, эшегине таякъны терк-терк жетдирип, аякъ алышын тюрлендиргенди. «Ярабий, мынга не болгъанды, не аман ит чибин къапды муну?» – деп сейирсинди Зондар. 

Ол Сырмаханны юйюню жаны бла ётюп бара, аны эшеги да, гылыуу да бахча мюйюшюнде нартюх сабакълагъа жубана тура эдиле. Кёкбаш, эшеклени эслегенлей, аякъ алыуун сабырландырып, уллу къулакъларын кезиу-кезиу гылыулатып, башын ала таба бурду. Аны эслеген Зондар, эшекни ниетин билген кибик, таякъны жетдирди да, Кёкбаш атламына эринип къошду. Бау аллына келип, эшекни жюгюн тюшюрюрге болду Зондар. Ол а Сырмаханлагъа бурулуп, къуйругъун да къыстау эки жанына ойната, окъуп тебиреди. Арада юй жокъ эди, арбазда тургъан Сырмахан, эшекни окъугъанын жаратмай: 

– Бёрю азыгъы боллукъ! – деп, билгенин тамблагъа къоймай тизеди. – Ысхатынга бу союллукъ, муну ауузун нек тыймайса? – дейди.
Кеси уа кёз къыйыры бла, жылла озсала да, къартлыкъгъа хорлатмай тургъан Зондар таба къарайды. Ол да, ышарып, аны айтханын эшитмеген кибик этип, эшекге не эсе да бир затла мурулдайды. 

Ол кезиуде Кёкбаш, эсине бир унутуп тургъан заты тюшген кибик, чабып, зехле бла орамгъа чыкъды. Алгъындан да уллу окъуп, Сырмаханны жарты жабылып тургъан зехлери бла арбазгъа, ызы бла уа нартюх бахчагъа кирди. Сырмаханны эшеги Кёкбашны кёргенлей, андан къачар муратда тарта кетип, тагъылып тургъан жипни юздю. Нартюх ичине ташайып, Кёкбаш ызындан болду да, бахчада аны жетдирмеген жери къалмады.

Сырмахан да къолунда урчугъу бла аланы ызларындан тебиреди. Баям, Къаракёзге болушлукъ этер муратда. Аны барын да кёрюп тургъан Зондар, чалы артында бугъуп, кёз жашлары келип кюлдю. Эшек Сырмаханны нартюхюн сюрюу тонгуз киргенлей этип бошагъандан сора, зехлеге тюзелип, Къаракёз  аны ызындан, окъугъанын да къоймай, экиси да орамгъа ычхынып, эл ортасы таба кетдиле. 

Мени жауум къарасын Сырмаханны нартюх бахчасына – ёре сюелген бир нартюх сабакъ да жокъ. Урчугъу да – къолунда, чачы-башы да тозурап, Сырмахан къоншусуну чалы бегитилгени таба айланды. Аны кёрген Зондар, кюлгенин селейте, юй жанына букъду.

– Къайда эсенг да, бери чыкъ, бутунг чыгъып, бир аягъынг бирсинден узун боллукъ. Билегинг чыгъып, тон женгине кирмезлик, кёнчек ауунг атылып…, – деп, урчукъну ёрге кётюрюп ойнатады. 

Кюллюгюн кючден тыя, юй мюйюшден Зондар чыкъды. Сансыз кибик этип: 

– Не гузаба этесе, не болгъанды? – деди ол.

– Ой, гузабанг аман бла чыгъарыкъ гяуур! Мал иесине ушамай боламыды? Ол хужулукъ Кёкбашынг тынч тургъан Къаракёзню, аллына этип, сюрюп кетгенди, аман сюргюде батарыкъ! Кесинг да бараса, ёмюрюнг мени къуугъанлай, аман бла къууар эсенг да, бир жеталмадынг, онгмагъан... Бар да, табып, Къаракёзню арбазыма келтир. 

– Алан, Сырмахан, энди къартлыгъымда мен санга эшекле кютюучюмю болгъанма, къайда табарыкъма аланы?

– Жаханимде табарыкъса ол бетсиз Кёкбашынгы, ёзге уа къайда. Къаракёзюмю табып, аллыма келтирмесенг, Аллах бирди, эрттен бла эл таматагъа барлыкъма, Кёкбашдан тарыгъа, – деди Сырмахан. 

– Тарыгъып а, Сибирьгеми ийдирликсе муну, келирле, къоркъма, ала узакъ кетмезле, бир бирден айырылып, – деди Зондар да. 

– Нартюхге уа не оноу? 

– Да аны оноуун да Кёкбаш этерик болур, къайсы Кёкбаш этер ансы.
Ахшам болду, алай эшекле келмедиле. Зондар бла Сырмахан да от жагъалары таба кетдиле. 
Ариу, чууакъ кюз арты кече эди, кёкде жулдузла бир бирге кёз къыса. Зондаргъа жукъу келмей, жатма тюбюнде кёп олтурду. Сора секирип турду да, тенги Азаматны юйю таба тебиреди. 

…Эрттенлик, тауда болуучусуча, салкъын, таза хауалы эди. Зондарны ожагъындан къалын тютюн чыгъады, Сырмахан а алыкъа от да тиргизмегенди. Ол, челек алып, баугъа ийнек сауаргъа баргъанда, Зондар эшеклени да бау аллына тийишдирип тура эди. 
Ол кюнден башлап Зондарны бла Сырмаханны от жагъалары бир болду.