Поэзия байламлыкъла

Ёмюрле кетгенликге, Россейни белгили назмучусу Александр Сергеевич Пушкинни чыгъармаларын жерни къалайында да окъуйдула. Ол ала бла къуру кесин угъай, саулай орус халкъны да ёлюмсюз этгенди.

Озгъан ёмюрню 30-чу жылларында, жазма адабиятыбыз айный башлагъанда, биринчи профессионал жазыучуларыбыз А. Пушкинни, М. Лермонтовну, Т. Шевченкону, М. Горькийни эм башха орус адабиятчыланы чыгъармаларын кёчюрюп, суратлау жанрда жазыуну тасхаларына аладан юйреннгендиле. Гуртуланы Берт былай эсгере эди: «Къаллай уллу, жууаплы ишге узалгъаныбызны аны поэзиясын, дараматургиясын, жомакъларын таучагъа кёчюрюрге базыннганыбызда кёрген эдик. Болсада Пушкин жаш жюреклеге берген талпыныу кёл этдире эди…»

1937 жылда, поэт ёлгенли жюз жыл болгъаны бла байламлы, Къабарты-Малкъарны жазыучула союзуну тилеги бла Нальчикде Базарная орамгъа бла Суворов орамдагъы школгъа А.С.Пушкинни аты аталгъанды.

Ол жыл дагъыда малкъар жазыучула Пушкиннге атап, эки китап чыгъаргъандыла. «А.С. Пушкиннге» деген китапха Гуртуланы Б.,  Теммоланы Х.,Кациланы Х.,  Этезланы О., Къулийланы Къ., Будайланы А. Залийханланы Ж. Улбашланы И., Сотталаны А. «назмулары киргендиле. «А.С.Пушкин малкъар тилде» деген китаб а аны малкъар тилге кёчюрюлген чыгъармаларындан къуралгъанды. Алай бла, таулу къалам къарындашлары бек фахмулу орус назмучуну сыйын кёргендиле, аны бийик атын жюреклеринде жюрютгенлерин кёргюзтгендиле.

Биринчи тёлюню ызындан келгенле да ол жаны бла таматаладан артха къалмагъандыла. Аланы да хар бирини Пушкиннге жоралагъан назмулары, кёчюрмелери да бардыла. Бабаланы Ибрагим. поэтни «Гитче трагедияларын» кёчюргенди ана тилге: «Къызгъанч бий», «Моцарт бла Сольери», «Таш къонакъ» эм «Ёлет киргенде баргъан той».

1999 жылда поэтни 200-жыллыкъ юбилейине атап, «Эльбрус» китап басма аны «Сайламаларын» къабарты эм малкъар тилледе басмалагъанды. Гуртуланы Салих. Пушкинни «Евгений Онегин» деген, назму бла жазылгъан романын малкъар тилге кёчюргенди.

Бу затла бары да бизни уллу орус поэтге жюрек жылыуубузну, аны чыгъармачылыкъ ишлерине сакълыгъыбызны кёргюзтедиле.

Къулийланы Къайсын. бийик фахмусу ючюн Россейни уллу поэтине баш ургъанды. Аны юсюнден «Терек да былай ёседи» деген китабында былай айтады: «Мен ачы кюнлеримде Пушкинни излегенме, андан жапсарыу, билеклик да тапханма. Къууанч сагъатларымда да мен анга келгенме. Сора байрамым да бийик болгъанды. Манга кишилик, ийнаныу керек болгъанда жашауумда, аланы биягъы андан алгъанма. Къыйын сагъатымда инбашымда аны къолун сезгенме – анда ата къатылыкъ бла ана ийнакълыкъ бар эдиле.

Пушкин манга жукъдан къоркъмагъан, нени да ангылагъан акъылман, жарыкълыкъны бла къарыуну шауданы, боллукъну алдан билген, адамлыгъы чексиз болгъан жигитлей къалгъанды. Адамда не иги шартла бар эселе да, бары да анда бирикгендиле. Мен оюм этгенден, дунияда аз тюбеген бек фахмулу адамла аллайла боладыла. Уллая, кёп затны сынай баргъаным сайын, мен аны бютюнда бек ангылай, сюе барагъанымы сеземе. Сау уллу дуния сыйынады анга…

Ол бизни шуёхубузду, ниет къарындашбыз, жол нёгерибиз, поэтлени устазы, жашауубузну къууанчы, байрамыды. Биз аны атын эмда китапларын фронтланы ичлери бла ётдюргенбиз. Къаллай кийим кийселе да, къаллай ат жюрютселе да, адам къууанчланы душманлары бирдиле. Ма бюгюн да ол азапчыладан, Пушкинча адамланы ёлтюрген мурдарладан туугъанла жукълап тургъан сабийлени атом ёлюм бла жаныгъанда, Пушкин бизни биргебизгеди. Ол жарыкъны бла къарангылыкъны, адамлыкъны бла огъурсузлукъну, маданиятны бла кийикликни, жашаугъа хурметликни бла анга къажаулукъну арасында уруш бара тургъан жердеди. Аны жарыкъ сёзю, сермешге чакъырыуча эшитиледи: «Кюн жашасын, къарангылыгъ а гунч болсун!»

Къайсын Пушкинни «Узник» деген назмусун сюйгенди биринчи. Аны Отарланы Керим поэтни ёнюн, солууун да сакълап кёчюргени эсигизде болур. Андан арысында, «Терек да алай ёседи» деген китабында кеси айтханыча, «Печаль моя светла...», «Я вас любил: любовь еще быть может...», «На холмах Грузии лежит ночная мгла» эм башхаланы. «Ол назмуланы халал Аллах кеси къолу жазгъанчады, алай аламатдыла, ала, алай кёпдю алада огъурлулукъ. Ала дунияны бир насыплы, ахшы сагъатында жазылгъанча кёрюнедиле манга», - дейди анда малкъар поэт.

Къуранны М. Веревкин кёчюрген тюрлюсюн окъугъан Пушкин, уллу сейирге къалып, аны магъана теренлигин, назму бийиклигин да энчи белгилегенди эм «Къураннга ушатып» деген ат бла тогъуз назму жазгъанды. Дуниягъа белгили поэт ислам динни алай багъалагъаны да жууукъ этгенди аны Къайсыннга, сёзсюз. «Мен билген закийлени сатырында Ол эм сыйлы жерни алады, — дегенди Къайсын, Пушкинни юсюнден. — Дунияда эм азат, билгич, акъылман, адам улуну омакълагъан инсаныды. Жангыз аты окъуна кёлюнгю кёк бла тенг этеди, къууанчдан толтурады».

Анга атап, Къайсын бир къауум назму жазгъанды. Ол санда: «Пушкинни юсюнден юч гитче таурух», «Къар акъырын жауады…», сора «Я помню чудное мгновенье...»…, «...И сердце бьется в упоенье...» дегенча, Пушкинни биринчи тизгинлеринден башлап сёзюн. «Ай бла сёлешиу» дегенинде да сагъынады аны.

«Къар акъырын жауады…» деген назмусунда ол Пушкинни ажымлы къадарын суратлайды. Алай а мени эсиме тюйрелген «Пушкинни сыныны аллында» деген назмусуду. Ол да нек дегенде, сюргюн сынап тургъан малкъар халкъгъа ата журтха къайтыргъа эркинлк берилген кюнледе жазылгъанды. Ол шарт сагъынылмаса да, Къайсын къууанчын айтыргъа келген сунама анга.

Къайсын 4 июньда ауушханды, жерге уа сюйген поэти Пушкинни туугъан кюнюнде – 6 июньда тюшгенди. Барды эки дунияны арасында биз эслерча, мудах сагъышлагъа берилирча байламлыкъ.