«Хар бирибиз энчи, саулай миллет да тилибизни байрагъын сакъларгъа борчлубуз»

Биз КъМР-ни  Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтуну къарачай-малкъар тил секторуну таматасы, филология илмуланы доктору,  КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Мусукланы Абдулкеримни жашы Борисден тил бла байламлы чыгъа тургъан бир ненча соруугъа жууапла беририн излегенбиз. Бу жаны бла жарсыу бюгюнлюкде уллу болгъаны ючюн, ушагъыбыз да окъугъан адамны энтта бир кере сагъышландырыр деп ышанып аны къатлайбыз.

- Борис, ушагъыбызны аллында «шёндюгю тил», «литература тил» дегенча терминологияланы эшите турабыз. Аланы араларында башхалыкъла бармыдыла?

- Мен школда окъугъан заманымда китапларым сакъланып турадыла. Аланы тышларында ол заманда барында да «Малкъар тил» деп жазылгъанды. Литература тил бла бусагъатдагъы малкъар тил бирдиле, аланы атларына къалай айтса да. Алай бир белгилеригим бусагъатдагъы литература тилден эсе «ц» диалектибиз буруннгулу болгъаны уа белгили шартды.

- Къарачайлыла бла бир орфография къураргъа тийишлиди деген оюм алгъа айтылып тургъанды. Ол жаны бла сени оюмунгу да сейир боллукъ эди эшитирге?

- Орфографиябыз бир болалмайды, жууукъ заманда боллукъ да болмаз. Алгъаракъ жыллада комиссия къурагъан эдик къарачайлыла бла бирге. Ала бизге «дж» бла белгиленнген жазмагъа кёчюгюз дей эдиле, кеслерини бир башха жорукъларын а бизникилеге кёре тюрлендирирге хазыр эдиле. Аланы газет материалда бюгюн санай турур кереклиси болмаз. Алай бизни къауум ол оюм бла келишалмагъанды. 

Жетмишинчи жыллада «дж» жорукъгъа кёре жазып башларгъа кюрешгенлери да эсимдеди. Алай ол бизни арабызда тамырланмагъанлай, кесибизни орфографиягъа къайтханбыз. Алыкъа бир орфографиягъа келишалмайбыз, орталыкъ тапмайбыз. Алай мен акъыл этгеннге кёре, графикабыз бир болмагъанлыкъгъа биз бир бирибизни ангылайбыз, сюебиз, къууанчда, бушууда да излейбиз. Олду магъаналы жашауда.

- «Современный карачаево-балкарский язык» китапны ал сёзюнде жангы кезиуде къарачай-малкъар тилни тинтген ишлени уллу тизмеси белгиленеди. Алай  биз а, жазгъан адамла, 1965 жылда Москвада чыкъгъан «Орус-къарачай- малкъар сёзлюк» бла терк-терк хайырланабыз. Аллай бир китапланы хазырлагъанда ол сёзлюкню жангысын, бютюн байыкъланнган тюрлюсюн басмаларгъа да заман келген болур?

  - Ол жаны бла бусагъатда ишлей турабыз, секторгъа аны бла байламлы быйылны ахыр жылы заман болжалча салгъандыла. Кёчюрме сёзлюкню экинчи жыл биринчи томун чыгъарлыкъбыз. Аны 800 бет чакълы бири боллукъду. Аны чыгъарыр ючюн спонсор да керекди. Сёзге айтханда, аллай изленнген, магъаналы китапланы ахча себепликсиз басмаласа, тиражы аз болады. Артда адамлагъа жетмегенлей, аланы излгенлей турадыла. 

- Бирде жазгъанда орус сёзлени хайырланыргъа да тюшеди. Биз Россейде жашагъан миллет болгъаныбыз себепли, аланы ахырысы бла да жюрютмегиз деп кесгин айтхан тюзмюдю?

 - Хау, орус сёзню бек керек жерде салмай да болмазса, алай аны алышындырыр амал бар эсе, магъанасына кёре ангылатыр онг чыгъа эсе окъуна, аны къошмаса иги боллукъ эди дейме. Бир-бирле уа кесибизде сёзле бола тургъанлай окъуна орус тилден алып саладыла. Сёз ючюн, газетде «биз бюгюн быллай вопрослагъа къарадыкъ» деп жазылыучуду. Нек? Кесибизни тилибизде «соруула» десе не боллукъду?! Аллай сёзле тилге сингип къалсала, артда аланы кетерген бек къыйын болгъанын чертип айтыргъа сюеме. Кесибизни тилде сёзлени излеп аланы хайырланыу жанлыма. Алай бла тилибизни кётюрюрге, аны багъаларгъа керекбиз. Орус тилде окъуна тюрк сёзле асламдыла, андан бай тюйюл эсе тилибиз, кем а тюйюлдю деп шарт айталлыкъма.

Ата-анала да, сёз ючюн, сабийлери бла орусча сёлеширге бек ёчдюле. Ишексиз айталлыкъма, сабий орус тилге бир кёчсе, ол алайыллай къалып къалады. Аны бла тилибизни сындыргъан этебиз, аны культурасын кётюрюр, жаяр оунуна.  Газетде ишлеген адамла да ол жанына уллу эс бурургъа борчлудудла. Аны бла байламлы айтырыгъым: газетибизни тили ариу, таза болса, анга сюймеклик да ол къадар уллу боллукъду.

 - Алайды да, саулай алып айтханда,  жазгъан адам не затха  эсин бурургъа  тийишлиди дейсе?

 -  Айтханымча, жазгъан адам бек алгъа кесибизни лексикабызгъа эс бурургъа тийишлиди. Тилде фразеология конструкцияла дегенча ангыламла бардыла, бурун замандан келген терен магъаналы сёзле. Ала, жарсыугъа, унутула бардыла, жаз тил бла сёлешен инсанларыбыз да аз къалгъандыла. Мен ангылагъаннга кёре, тилни жасагъан амалланы хайырланса  текст бютюн ариу, магъаналы болады.

 Сёз ючюн,  Огъары Малкъарда биреу биреуге былай айтханын эшитген эдим: «Сен былайда нек сюелип тураса, мангол байтал кибик?»- деп. Аллай айтыугъа ары дери бир да тюбемегенме, эшитмегенме, бир китапда да окъумагъанма. Ол айтыу, сагъышлансанг, эртте дунияладан келгени ангылашынып къалады. Мангол байталны сагъынылгъаны халкъыбызны буруннгулулугъун, манголланы, татарлыланы бери жортуулгъа келген заманларында малкъар халкъ былайда орналып болгъанын да белгилейли. Ариу фразеологизм болгъандан сора да, аны тарых шарты да барды.

Сёзсюз, хар элни кесини байлыгъы барды. Аны себепли жазгъан адамла эллеге чыгъаргъа да тийишли болурла. Сёз ючюн, Огъары Малкъарны айтханда, андагъы тил байлыкъ энчиди деяллыкъма. Нек дегенде, ала, орусча айтханда, изолированно, локально тауда жашайдыла. Аны ючюн культура, тил байлыкъ анда кесича энчи сейир халда айныйды. Тарых, этнография  материалла жыйылсала бек игиди, экспедиционный материал бюгюнлюкде  бек изленеди, аны магъаналылыгъын а ангылата турургъа керек болмаз.

- К. Паустовский орус тилни юсюнден айта: «Ол бизни сауутубузду, бизни ёхтемлигибизди, жарыгъыбызды»,- дегенди. Малкъар тил да таулулагъа аллай ёхтемлик болгъанды. Шёндю уа ол жаны бла жарсыу, тау башындан юзюлген къарча, уллудан уллу болуп барады. Къалай боллукъ болур баш миллет къыйматыбызны къадары?

   - Кертиди, тилибиз бизни сауутубузду, ёхтемибизди, ол болгъан къадар халкъ да барды.  Биз аны бла ёхтемленирге, аны билирге, ангыларгъа, багъаларгъа керекбиз. Бусагъатда жаш тёлюге къарасанг а, буруннгу тилибизни сакълайыкъ деген излеми жокъду. Хау, ала алыкъа жашдыла, аны къой аланы ата-аналары да жашдыла, аны ючюн а ала да юйреталмайдыла ёсюп келген тёлюню тийишлисича.

Сёзсюз, тилибизни сакълар ючюн кесибизча сёлеширге керекбиз, аны бла мен бир уллу жангылыкъ айтырыкъ болмазма. Кесим жашагъан орамда сабийлеге кёп кере эсгертиу этеме тауча сёлешигиз деп, алай аланы араларында орусча болмаса тауча бир сёз окъуна айтмагъанлары бардыла, жарсыугъа.

Биз барыбыз да орус тилге кёчсек, ана тилибиз, ёз тилибиз,  ата-бабаларыбызны тили къалай сакъланырыкъды, сагъыш этчигиз. Аллай сабийлени кёргенме орус тилге бир кёчюп, ёлюп кетгинчи ауузундан малкъарча бир сёз чыкъмагъан. Сюемисиз алай болса?! Баям, угъай. Аны ючюн хар бирибиз энчи, саулай миллет да тилибизни байрагъын сакъларгъа борчлубуз. Аны эталсакъ, керти таулуланыча, тамблагъы кюннге жарыкъ къарар онгубуз барды.

- Чыгъармачылыкъ бла кюрешген адамгъача соруу: белгилисича, малкъар миллет бай миллетди, адамы да тюз алай сейирди. Сени ангылыуунга кёре, таулу инсанны тини, нюрю, ич дуниясы, саулай миллет энчилиги дейим, къаллайды?

- Малкъар, къарачай адамыны ич дуниясы энчи байды. Нек десенг, ала энчиленнген тау жерде жашайдыла. Мен ангылагъаннга кёре ариу табийгъатны ортасында тургъан инсанны ич дуниясы да ариу болургъа тийишлиди. Табийгъат бла адам къаты байламлыдыла. Жерибиз, къудуретибиз алай айбатды, анга кёре жюрегибиз да алай таза болуп бир бирни сюерге, багъаларгъа, игиликге итинирге керекбиз. Ёсе келген тёлюню да тюз ниетлеге юйретирге тийишлибиз, тилибизни, тарыхыбызны, маданиятыбызны, адабиятыбызны билирча ангыларча.

Ушагъыбызны ахырында айтырыгъым, хау, жашау къыйыныракъды, аны ючюн тилге, маданиятха азыракъ эс бурула да болур. Алай бир кесек эс жыйсакъ, кёп затны тюзетирге да онг чыгъарыкъ сунама. Сёз ючюн, миллет газетибизни жаздырыуну алсакъ окъуна, аны унутмагъанлай алыргъа излеп турсакъ, ол да патриотлугъубузну бир шартыды. Сёз ючюн, аны бир номерин къоймагъанлай окъугъан аллай билимли адамланы да таныйма. Къалай аламатды ол а. Бюгюннгю ушагъыбызны да кёпле окъурукъ болурла, аны баш магъанасы, къатлап айтайым энтта да – тилибизни байлыгъын сакълаугъа энчи эс бурууду.