Пушкинни «татар поэмасы»

Уллу орус поэт А.С.Пушкинни поэмалары тюрк дуния бла байламлыдыла – тюрк сёзле, сюжетле, жигитлерини атлары окъуна бардыла. Бютюнда кърым татарлыла аны жашауунда, чыгъармачылыгъында да энчи жер алгъандыла. Аны бла байламлы «Бахчисарай фонтан» атлы поэмасын поэт къалай бла жазгъанын эсге салыргъа сюеме. Анга «татар поэма» деп да айтадыла.

Аны сюжет ызы былайды: Польшада жашагъан бай адам къызы Марияны туугъан кюнюн белгилейди. Аны сюйген жашы да барды – Вацлав. Бу кезиуде алагъа кърым татарлы Гирей ханны аскери чабады. Къачып баргъан Марияны бла Вацлавны алларын хан кеси тыяды. Жашны ёлтюреди, къызны башында жаулугъун бир жанына атып, аны бетин кёргенинде, ол кёзлерин къаматып къояды. Ол, жесир этип, аны юйюне келтиреди.

Бахчисарайда хан къаласы тиширыуладан толуду. Хан гаремде барындан да бек сюйген эбизе къыз Зарема сакълайды аны. Алай а ол не бек тёгерегине айланса да, хан анга эс бурмайды. Аны сагъышлары Мариядадыла. Польшачы хангоша ханны сюймеклигин унамайды. Ол сюйгенинден къалгъан къыл къобузну согъуп, ёчюлюп кетген насыбын эсгереди. Хан келип, тилеп кюрешсе да, къыз аны юйюрюн, сюйгенин жокъ этгенин Гирейге кечмейди.

Кече ортасында Зарема келип, Марияны къоркъутургъа кюрешеди. Юй тюбюнде Гирей тюшюрген бёркню кёрюп, ол бери келип кетгенин ангылап, къама чыгъарып, жесир къызны ёлтюрюрге чабады. Гирей чабып киреди, алай кечди – Мария ёледи. Зареманы уа ханны буйругъу бла жардан атадыла. Сюйгенине атап, Гирей хан Бахчисарайда «жилямукъ фонтан» ишлетеди.

Бек биринчиден, окъуучула билирге излеген бир зат барды – бу сюжет ыз керти болгъанмыды жашауда?

Тарыхда айтылгъаннга кёре, Керим-Гирей атлы солтан жаш Кърымгъа хан 1758 жылда болгъанды. Аны таныгъан француз барон Ф. Тотт: «Ол искусстволаны бла илмуланы сюеди, – деп жазады. – Мольерни юсюнден соргъанды манга. Аны оноучу болургъа акъылы, фахмусу да барды. Философия темалагъа сёлешеди, къаласында оркестр тутады …»

Тарыхчы С.Сестренцевич-Богуш а хан астрономиядан, физикадан, фортификациядан да билимли, хатерли болгъанын белгилейди. Алай а Кърым жарым айрыкамны тюрк Оттоман Портаны оноуундан чыгъарыргъа сюйгени белгили болуп, 1764 жылда аны тутуп, Родос айрыкамгъа жибередиле. Болсада тёрт жылдан Тюрк бла Россей уруш башлагъанда, аламат полководецни жерине къайтарадыла. Ол уруш бла Сербияны, Украинаны кесегин, Польшаны алады, жесирлерине къалала ишлетеди… Алай а Кърымны азатлар умуту ёчюлмегенин билип, тюрклюле ханны от берип ёлтюредиле. Аны сын ташында: «Аллах бирди, ёмюрлюкдю. Уруш этиу Кърым-Гирей-Ханны усталыгъы эди; чууакъ кёкню кёзлери анга тенгши кёрмегендиле. Бийлик эт, Кърым-Гирей, ёмюрлюкде. 1769 ж.», - деп жазылыпды.

Хан болгъан заманында (1758–1764) ол христиан жесир къызны сюйгенди, аны асырагъанды ол фонтанлы кешенеде, къатында жиляу этерча дейдиле.

Бир-бир кесаматчыла Пушкин бу сюжетни Кърымда эшитгенди дейдиле. Ол анда лицеист шуёху Александр Раевский юйюрю бла 1820 жылда болгъанды. Болсада 1824 жылда А. Бестужевге жазгъан къагъытында поэт поэманы бир жаш тиширыудан эшитип жазгъанын айтады. Анга бу таурухну Павел Киселев деген генералны юй бийчеси Софья Потоцкая айтханды. Поэманы баш жигити, хан Гирейни сюйгени аны жууугъу Мария Потоцкая болгъанды.

1863 жылда 4 ноябрьде Пушкин, авторлукъну жаланда кесине алып къоймай, П. А. Вяземскийге: «Бу мени жангы поэмамды. Басмалайма десенг, бир ал сёзчюк неда ахырында ангылатыу жазарса, Софья Киселёваны да сагъынып», – деп жазгъанды.

«Бахчисарай фантанны» басмаларгъа бере туруп, ол анга И.М. Муравьев-Апостолну «Выписка из путешествия по Тавриде» деген статьясын къошханды. Анда уа тиширыу ариулукъ Потоцкийлени тукъум шартларыды деп айтылады. Ол да Петербургда патчахны тёгерегинде кёрюнюучю эки эгечге – Софья бла Ольга Потоцкийлеге махтау салады.

«Гарем» атлы поэмасында да поэт польшачы ариу къызны сыфатын къурайды. Ол да Потоцкаягъа ушайды. 1830 жылда жазгъан «Евгений Онегин» романында да эсгереди аны. Ол аны жашауунда бош тюбешиу болуп къалса, айхай да, бир чыгъармасындан ётюп, бирсине кире айланмаз эди.

Софьяны Потоцкаяны кёпле сюйгендиле. Пётр Вяземский – Пушкинни шуёху, А.Тургеневге жазгъан къагъытында аны ариулугъун сейир тенглешдириуле бла айтады. Аны бла бирге ол аны поэзия фахмусу болгъанын да чертеди. «Аны къарамында жашауну сюйдюрген, излемлеринге чакъыргъан жилтинле жанадыла! Юфгюрюп, аланы жанарча этген насыплыды – анда поэзия оту жашырынады», – дейди ол.

Пушкин да бир къагъытында къарындашы Лев Сергеевичге: «Мен аны кёп жылланы тели сюйюп тургъанма», – дейди.

Софьяны жашау ызы да сейирди. Аны анасы Софья Клавона грекли эди. Къызыны ариулугъу анга ушагъанды. Константинопольда Польшаны посольствосунда ишлеген Б. Лясопольский аны анасындан сатып алгъанды. Ол аны Польшагъа келтире туруп, Каменец деген жерде кече къалыргъа тюшгенде, ол къаланы комендантыны жашы майор Иосиф Витт къызны сюйюп, ала бирге Франциягъа, андан Польшагъа къачхандыла.

Анда ол кезиуде орус лагерьле болгъандыла. Анда фельдмаршал Г. Потемкин ариу тиширыугъа эс бургъанды. Сора аны баш иесине орус аскерни генерал чынын бла граф титул бергенди. Алагъа жаш туугъанды. Ол ахшылыкъланы орунуна уа Иосиф Витт аны биргесине баргъан жерине юй бийчесин ие турургъа керек эди. Чакъырылгъан жерге фельдмаршал аны ийгенди – тиширыуну ариулугъу кёзлерин къаматып, не сейир эр кишиле да аны айтханын этгенлерин белгилейдиле тарыхчыла.

Алай бла тюбегенди Софья Витт ол замандагъы Польшаны бек белгили бай адамларындан бири Станислав Потоцкийге. Ол тиширыуну Варшавада саясат жыйылыуда кёргенди да, кюреше кетип, баш иеси Виттден эки миллион алтыннга сатып алгъанды. Ол аны бек сюйгенди. Аны аты бла Украинада Софиевка деп парк да ачханды. Къадары алай болуп, Стамбул тийрелеринде факъыра жыя айланнган къызчыкъ Польшада белгили тукъумда кёп байлыкъланы иеси болгъанды. Алагъа эки къыз бла жаш да туугъандыла. Баш иеси ауушхандан сора Софья Потоцкая жашауун сабийлерине атагъанды. Эсгериулеринде уа ыразылыкъ бла, къарындашынча, жаланда Потемкинни сагъыннганды.

Пушкиннге кърым ханны юсюнден эрттегили таурухну айтхан Софья бла аны эгечи Ольга (Нарышкина) аны къызларыдыла. Ала жылны жарымын Кърымда Потемкин аналарына саугъа этген Массандра элде ётдюргендиле. Ол эл Софьягъа къалгъанды. Ольгагъа уа Мисхор жетгенди. Орианданы бир кесеги уа аланы къарындашлары Виттге берилгенди.

Кърымда кёп кере бола тургъан къыз, айхай да, аны таурухлары, жомакълары бла шагъырей эди. Бютюнда ала аны гаремге тюшген ахлусу Мария Потоцкая бла байламлы болуп.

Софья, ариудан сора да, бек акъыллы, окъуулу адам болгъанды. Ол жашауун кавалергард полкну офицери Павел Дмитриевич Киселёв бла байлагъанды. Алай а ала насыплы болгъандыла деп эсгерилмейди. Экижыллыкъ жашчыкълары ауушуп, андан сора юйюрге сабий къошулмагъанды. 1825 жылда декабристле тутулгъанда, аланы юйюр байламлыкълары седирегенди. Ол заманда Софья Парижге кёчгенди. Андан ары да Германияда, Чехияда, Австрияда, Грецияда да болуп, Палестинада тохтагъанды. Бир-бирде Кърымгъа да келе тургъанды. Кёчюп айланнганы ол кесине жер табалмагъаныны белгисиди.

Бизге «Бахчисарай фонтанны» сюжет ызын къойгъан ариу тиширыу, уллу поэтни шуёху, жер юлюшюн Парижде тапханды.