Жыр хазнабыз – тарыхыбызны шарт белгиси

Малкъар халкъ кёп ёмюрлени ичинде кесини жашау болумуна келишген жорукъланы къурай, жюрегин жыр, жомакъ, сыбызгъы, къобуз, сырыйна согъуу бла къууандыра келгенди. Музыка аны жашаууна терен киргенди, аны бизни ата-бабаларыбыз белгича да хайырланнгандыла. Баям, санатны ол тюрлюсюне юйретиуню, ол жашырын тилни билдириуню да керек ишге санагъандыла. Анга шагъатлыкъ этген шартла эски жырларыбызда да сакъланадыла. Сёз ючюн, «Къарча» дегенде былай айтылады:
Къарт атасыны да аты Къарча эд, орайда,
Сабий Къарчаны жаны анга къорча эд, орайда.

Къарчачыкъны сыбызгъы, къобузгъа юйретди, орайда,
Жырланы жырлар кибик тюзетди, орайда.

Жырны бир тюрлюсюнде элге жаула киргенин билдирген белги сыбызгъы согъуу болады:
…Къараса уа – бир кёп аскер келе эди, 
Басхан тарыны жолларын къаралтып. 
Сакъ къалауур къуугъун таууш бере эди, 
Сыбызгъысын согъа эди, таралтып.

Башха тюрлюсюнде уа былай айтылады:
Бахсан ауузуну тар жоллары къаралып,
Сыбызгъыла согъа тебирейле, таралып.
Сакълауулу къуугъун таууш бере эди,
Къарагъанда, бир кёп аскер келе эди…

Быллай сыбызгъы бла белги берген шартла башха жырлада да бардыла. «Сарыбий бла Къарабийде» аны юсюнден  тизгинле бардыла:
Эй-эй, бир сюрюучю эбизе жыйынны эслеген эди,
Къаражашха сыбызгъысы бла чуу берген эди:

– Эй-эй, сени таба жау къонакъла  келедиле,
Къарайма да, этер ишлерин бек уста биледиле.

Эй-эй, тёгерекни сауут бла къуршалайдыла,
Мызы бла Зорт деген батырлагъа ушайдыла!

Жырны башха тюрлюсюнде уа сыбызгъы согъуу бютюнда кенг хал алады – эки адамны арасында ушакъ халгъа ётеди:
Къарт къойчу сыбызгъыгъа устады, 
Бургъусантдан Минги таугъа эшитдирип, 
Жаш къойчугъа сора былай айтханды: 
«Мен жазыкъгъа жау къонакъла келдиле, 
Энди алагъа сора, энди не этейим? 
Мен, къарт къойчу, аладан къайры кетейим?» 

Жаш къойчу да сыбызгъы бла, Минги таудан ары эшитдирип, къарт эчкини кес да, къайнаса, суу къоша, бишерин соза, къонакъланы алай бла тангнга дери тыя тур, Сараякъ итни юйге къурап ий, ол анда халны билдирир дейди. Къартны къолларын аркъасына байлап, къойланы сюрюп тебиреген душманланы ызларындан жетип, алай сыйырадыла малларын Айдаболлары.
«Сарыбий бла Къарабийде» дагъыда сагъынылады сырыйна:
Эй-эй, уруш да бошалды, жарыкъ кюн да батады,
Ёлген эбизелеге къарап да, Къарабий айтады: 

– Эй-эй, мунуча бек жыйыннга мен кёз ачмадым,
Уруш ёзенинден жангыз бири да къачмады… 

Эй-эй, эски адетни этмей жарамаз, дегендиле,
Къарабийге сырыйнаны келтирип бергендиле.

Эй-эй, сырыйнагъа ол бек уста болгъанды,
Ёлгенлеге согъулуучу мудах тартыу сокъгъанды.

«Эки къойчу» деген эски жырда уа сыбызгъыны таша ушагъы былай ачылады:

Букъа-Башында къойлары бла тура эди Букъабай,
Лыха-Башында сюрюуюне къарай эди Лыхабай.

Къойчулукъгъа, бир да болмагъанча, уста элле,
Эслеринден аман ниет, аман сагъышны къыстай элле.

Сыбызгъы сокъсала, баргъан сууну сонгдургъанла,
Учуп баргъан къанатлыны жерге къондургъанла,

Сыбызгъыла бла ала бири бирине сёлеше эдиле,
Кимни къою, малы семизди деп да эрише эдиле.

Эй, бир кюн Букъабай сыбызгъысын сокъгъанды,
Лыхабайны аны бла къонакъ бол деп чакъыргъанды…

Бу жырда къойчу жашны усталыгъыны юсюнден да айтылады:

Жаш Букъабай бир тешикден сыбызгъысын алды,
Къаяланы, дорбунланы ариу тауушдан алдырды.

Ол тауушха къанатлыла, уюп, тебалмай турдула,
Къалын агъачда бёрюле эштип, бирден  улудула.

«Къубадийланы жырларында» да тюбейди музыка бла байламлы шарт. Сюжет ызын алгъанда, жырда тогъуз къатындан сабийи болмагъан Къубадийге онунчу бийчеге Бийкъанланы Жансарайны келтиредиле да, алагъа тогъуз жаш тууады. Эрке ёсген жашла аманлыкъдан, саякълыкъдан тыйылмай жюрюйдюле. Ана эгечлери Мёлеушеде кече къалгъанда окъуна аны келинлеринден умут этедиле. Ол заманда Мёлеуше: «Сиз, ит фасыкъла, бу келепенден чиригиз, Къутургъан итлей, къара агъачха киригиз…» – деп къаргъайды эгечинден туугъанланы. Сора алагъа ит ауруу жугъады. Халкъны аладан жийиргеннгенлерин кёрюп, жашла адам кёрмез жерге къачып, анда ёлюрге дейдиле. Ала этген ишлерине сокъуранадыла, сау къалсакъ, башха тюрлю жашарбыз дейдиле… Сау да къаладыла.
Алагъа жиляй, сокъур болгъан ата-аналары ийнанмайдыла жашлары сау болуп, юйге къайтып келгенлерине. Аталары:
– Ала кетгенли жия къобузуму атханма, 
Алып келип, кичи жашыма беригиз, 
Ол мени тартыууму биледи. 
Ол аны сокъса, ийнанырма! – дегенди. 

Къобузну келтирип бергенде, кичи жашлары анда ойнагъанда ийнаннгандыла ата-ана къууанч хапаргъа.
Халкъыбыз жарыкълыкъны сюйгенине шагъатлыкъ этген жырла да бардыла маданият хазнабызда. «Жансохлары» деген жырны бир тюрлюсюнде Хадагъужукъ бийни арбазында баргъан къурманлыкъда халкъ, «Къобуз, зурнала сокъдуруп, тёгерек тыйып, Той-оюн этгенед, ой», – деп, айтылады:
Басханнга къонакъгъа баралла эл-элден, орайда,
Къууанч барды анда ачыкъ кёлден, орайда.

Аркъанда ойнаучу, башында сахан хант, орайда,
Къобуз согъулуп, той бла тёгюлед ант, орайда.

Уллу Басханда ант этдиле биригирге, орайда,
Тилни, динни, адетлени бирча билирге, орайда,

Келгенлеге къобуз бла сырыйна согъадыла, 
Жашла бирем-бирем тойда ариу барадыла.

Къарагъанла аямай, бирча къарс къагъадыла,
Къартла да къайнагъан кёмюк боза тогъадыла.

«Нарик улу Чора» деген жырда уа сабий туугъаннга аталгъан къууанчны юсюнден айтылады. Уллу майданда жыйылгъан элчиле сау ыйыкъны тутуш, атыш этип жубанадыла. Эришиуле бошалгъанда уа: «…Сур быргъыла сокъдула, Андан сора адетде чариш-барыш болдула», – деп айтылады.
Сюймекликни сёнгмез поэмасы «Гошаях бла Къаншаубий» саулай да жырдан, кюйден къуралгъанды дерге боллукъду. Анда Гошаях къарт атасыны юсюнден былай айтады:
Сюйген аккам, ой, къарт Боташланы улуду,
Эл таныгъан Элжорукъа жырны таза къулуду.

Къолу тийсе, къобуз башха тюрлю согъады,
Нёгер болуп, тангын мени бла атдырады.

Этген кюйлерими ол таралып  жырлайды,
Жырлай а, биргеме кёлю толуп, жиляйды…

«Атарал» деген жырны жигити тюшюнде кёрген тиширыугъа: «Чюйден алып, къыл къобузну таууш этдир да, кёлюмю кётюр!» – деп тилейди. Андан ары былай айтылады:
Къатын чюйден къыл къобузну алгъанды да, 
Къылларын бирем-бирем тартханды да…

Малкъар халкъ санатны музыка тюрлюсюн билип, аны бла хайырланып, къууанчын, жарсыуун да эрттегили жырларыбыз бла белгилеп тургъанды.