Буруннгулу филолог – ол ким эди?

Абу Хайанны туугъан жери-Андалузия. Сёзлюгюн Египетде жазгъанды. 1312 жылда 18 декабрьде жазып бошагъанды. Ол, жаланда сёзлюк болмай, тенглешдириу грамматика окъунады. Аны юсюнден КъМР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу Жулабланы Узейир 2018 жылда терен магъаналы материал жазгъанды, тюрк, ол санда къарачай-малкъар эм башха тилле бла байламлыкъланы чертип. Аны сейир тинтиуюн къысхартып, газет жорукъгъа келишдирип, Филолгну кюнюне жоралап басмалайбыз. 

Ташкентчи А.Н. Расуловну шагъатлыкъ этгенине кёре, Абу Хайан сёзлюгюнде битеу сёзле бла бирча энчи белгиле салып, диалект сёзлени юлгюге келтирип, кёргюзтгенди: къыпчакъ тили (59 белги), тюркмен тили (55 белги), тюрк тили (5 белги), булгар тили (3 белги), токъ-сыба тили (1 белги), татар тили (1 белги), тюркистан тили (1 белги).

Алимлени айтханларына кёре, бу сейирлик маданият эсгертмени экинчи бёлюмю –  мамлюк тюрклери хайырланнган, къатыш къыпчакъ-огъуз тилини морфологиясыны юсюнден хайырланылгъан бай материал бла бирча, бу тилни синтаксисинден да кёп билдириу берген тюрк тилини эм эрттегили грамматикасыды.

Сёзлюкде 2760 сёз тинтилгенди. Ол араб тилде жазылгъанлыкъгъа, араб эм фарсы тилледен кирген кирме-алынма сёзле бек аздыла: жаланда 5 сёз араб тилден, фарсыдан 13 сёз барды. Грамматика ангылашымлы жа- зылгъанды. Жаланда сёзлени болушлада тюрлениулерине окъуна беш тюрлюсюне юлгюле келтирилинеди.

Ол заманда бизни кибернетиканы мурдору бла шагъырей этген эдиле. Не халкъ да болсун, оннга дери санау жоругъуна алай терк юйреннген тынч болмагъанын анда ангылагъан эдик. Жетилик, онекилик жорукъ да болгъанды. Бир сейирлиги, санауланы юсюнден ай-тылгъанда, Абу Хайан тюрк тилде тохташып къалгъан бирлик санланы - бир, ики, юш, дёрт, беш... угъай, он-лукъ санланы да келтиргенди юлгюге: игирма (20), отыз (30), къыркъ (40)... Жюз - иуз, минг - мынг. Он мынг - тюмен. Бу - онлукъ санау жорукъну тилде ол заманда окъуна хайырланылгъанын кёргюзтеди. Биз а, сагъат, ми­нут, секунд, ыйыкъны бюгюнлюкге дери ингилизча онеки­лик жорукъ бла тергейбиз.

Алмаатачы тинтиучю М.Н. Маженова «Китап ал-идракъ ли-лисанг ал-идракъны» («Тюрк тилини ангылатма китабы») мурдорунда жазылгъан тилде сёлешген къыпчакълыла къазакълыланы къауумуна киргенлерин кёргюзтеди. Авторну юсюнден къарыусуз хыйсап буду: Абу Хайан 1265 жылда араб халифатны акимчилик (административ) ортасы - Андалузияда дуниягъа келгенди. 1334 жылда Мамлюк Египетде ауушханды. Аны филосо­фия чыгъармаларыны саны тёртдю.

Абу Хайанны сёзлюгюню 36,5 процентге жетген 875 сёз фонетика эшитилиу жаны бла да, семантика жаны бла да бусагъатдагъы къыпчакъ къауумгъа кирген тиллеге, аланы ичинде къарачай-малкъар тилге да бек жууукъду. Дагъыда сёзлюкню ючден биринде къарачай-малкъар тилден жаланда азыракъ фонетика башхалыкъ эсленеди. Абу Хайанны юсюнден белгили тюрколог П.М. Мелиоранский да жазгъанды. 1900 жылда ол эки китап басмалатып чыгъаргъанды: «Араб филологу тюрк тилни юсюнден» (Бу китапха кёп алим бюсюрейди) эм «Араб филологу монгол тилни юсюнден». Экинчи китапны магъанасы биринчи китап бла байламлы бола тургъанлай, алыкъа тил, илму жаны бла тинтилмегенди.

Абу Хайанны юсюнден П. М. Мелиоранский быллай билдириу этеди: «Филология билими жанындан Абу Хайан (1900 жылда басмаланнган китабында аны аты быллай транскрипция бла берилгенди) кеси заманыны бек билимли алимлерини тизгининде турургъа тийишлиди; ол... чыгъармасын мен басмалатып тургъан белгисиз автороладан эсе бийикде турады». (8 бет.) Алай эсе, Абу Хайанны сёзлюгю жангыз тюйюлдю?!

П. М. Мелиоранский оюм этгеннге кёре, биринчи сёзлюк да тюйюлдю. «Андан алгъа жазгъан алимлени ишлерин хайырланнганы кёрюнюп турады». (10 бет.)

Бек эрттегили филологну юсюнден дагъыда бир аз билдириу. Сафади деген адамны жазгъанына кёре, Абу Хайан Салайыр деген тукъумдан чыкъгъан тюрклюдю, фарсы, тюрк тиллени билгенди. П. М. Мелиоранский Окс­фордда табылгъан юч къол жазманы тамалында дагъы­да бир белгисиз авторну фарсы-тюрк-монгол сёзлюгюн тинтгенди. Аны бла бирге: «Артда монголлуланы энчи аскерлери тюрклюле бола тебирегенлеринде, бу ханны тукъумуна да жетип, бизге дери тюрленмей келген Алтын Орданы буйрукълары тюрк тилде жазылгъандыла». (XVII бет.)

Бусагъатдагъы алимле П. М. Мелиоранский тинтген сёзлюкню авторун тохташдыргъандыла. Ол – Ибн-Муханнады. Профессор С.С. Малов 1928 жылда окъуна П. М. Мелиоранскийни ишлерине тюзетиуле этген эди. Алай бла, Абу Хайанны сёзлюгю жангыз болмагъанын тох­ташдыргъандыла. Андан сора да бир талай сёзлюк чыкъгьанды. 1477 жылгъа дери къурашдырылгъан «Китаби ат-Тухватда...» синонимлеге дери барды. Аны автору Абу Хайанны иши бла шагъырей болгъанды.

Совет алим Наджип айтханнга кёре, магъана жаны бла, кёчюрмесини тюзлюгю жанындан, лексикалыкъ материалларыны байлыкъларына кёре, бу Абу Хайанны сёзлюгюнден иги да мажалды». (Наджин да П. Мелиоранскийни транскрипциясына таянады.) Алай окъуна болсун. Тюрк сёзлюк Абу Хайаннга дери болгъанды. 1074 жылда Иракда тюрк тиллени сёзлюгю къурашдырылып, аты «Дивани лугъат ат-тюрк» эди.

1142 жылгъа дери «Мукъаддимат ал Араб» деп аталгъан дагъыда бир араб-фарси-тюрк сёзлюк этилгенди. Быллай сёзлюк 1245 жылда да жарашдырылгъанды.

Бир сейир зат, Египетде тюрк тилде жазылгъан китапла бла сёзлюкле мамлюклеге дери да чыгъып тургъандыла. Сёз ючюн, «Таржумани тюрк уа араби» деген сёзлюк Египетде 1245 жыл зарфха урулду. Бу тюрк-араб сёзлюкде 1260 сёз барды.

Ол ёмюрледе къыпчакъ-огъуз тилледе законла чыгъарыу илмудан, аскерчилик, философия (фалсафа), ма­тематика, географиядан билим берген китапла жазылгъандыла. «Айтхылыкъ философ эм полиглот Ал-Фараби, - дейди П.М. Мелиоранский, - Фарабдан Багъдатха келгенинде, араб тилни ахыр да билмегенди». 1212 жылда «Юсюп бла Зулейха» поэмасы чыкъды. Польшада акаде­мик А. Зайончковский «Хуластарны» Египетде «жаратылгъан» эски тюркмен тилиндеги кёчюрмесин жайды. Венгрли алимле Голландияда Сирияны бояу бетли къагъытында басмаланнган Сагъдини «Гуелестаныны» тюрк тилинде кёчюрмесин тапдыла. П.М. Мелиоранский «Къазакъ-къыргъыз тилини къысха грамматикасын» (С-Пб, 1894) жазгъанын айта кетейик. Бу китап аллай бир къытды, Ленин атлы библиотекада окъуна каталогда жокъду.

Тюрк тилле бурун заманлада жаланда араб, фарсы неда монгол тил бла угъай, латин тил бла тенглешдирилгендиле. Къыпчакълыланы батыш бутагъы - куманлыланы тиллери 1303 жылда папаны миссионерлери, италиян тилде къурашдырып, батыш къыраллада ненча кере чыгъаргьан эселе да, «Кодекс Куманикуссуз» болалмай, аны юлгюге тутхандыла.

Энди, Испанияда туууп, чыгъармаларын Египетде жазгъан, тил билими бла байламлы тёрт иш, саулай да элли ишни автору, къыпчакълы, эрттеги филолог ким болду? Билмей тургъанлай аны сыфаты бла жамауатда жери «Хосрау бла Шырын» поэманы арабчадан тюрк тилге кёчюрген таржимачыны (кёчюрюучюню) назмуларындан кёрюндю да къалды.

Абу Хайан, Берке, Ибн-Муханна къагъан болургъа кюрешмегендиле. Ала биргелерине аскер башчыны белгисин угъай, тюрлю-тюрлю халкъланы тиллеринде жазылгъан жазыула бла къагъытланы алып айланнгандыла. Бекле бла мамлюкле, дунияны титиретиучюле халкъны бёлек-бёлек этерге кюрешгендиле, тил илмуну тинтиучюле уа аланы лексикалары бла грамматикаларында сейирлик ушашлыкъла табып, бирикдирирге умут эте эдиле. Сыйыннгысыз аскерчиледен къайсыны аты къалды? Филологланы, таржимачыланы, шайырланы атлары уа ёмюрледен ёмюрге дери айтыла келедиле.

Аланы деберлери кёпден-кёп болсун!