Таулу тиширыула да сермешгендиле душман бла

Уллу Ата журт урушну заманында 1942 жылда  сентябрьде  Къабарты-Малкъарда ВКП(б)-ны жашырын Обкому айырылгъанды. Анда малкъар адабиятда  чам хапарланы мурдорун салгъан жазыучу, Кациланы Хабу таматаны экинчиси болгъанды. Район оноучуланы араларында уа Уяналаны Къанамат да айтылады.

Обкомну оноуу бла, немис  фашистле республикагъа жууукъ келгенде, бизде партизан отрядла къуралгъандыла. Ала жети-сегиз окъуна болгъандыла. Ол жыл октябрьде  уа аланы бирге къошуп, юч къауумгъа юлешгендиле.

Уруш эр кишилени ишлериди десек да, ма ол партизан жыйынлада таулу тиширыула да болгъандыла. Барысы да – къырал ишледе уруннганла. Аладан мен таныгъанла Мусукаланы Шамса бла Мариям, Атаккуланы Хафисат, Наршауланы Сакинат эм Шауаланы Миналдандыла. Кёнделенчи комсомолчу къыз Тёппеланы Саният да болгъанды партизанда. Жарсыугъа, ол, анда сууукъ болуп, болушлукъ тапмай, андан аякъланалмай, душман кетгенлей, ата юйюнде ауушханды.

Атаккуланы Исмайылны къызы Хафисат 1916 жылда Тёбен Чегемде туугъанды. Ленин атлы окъуу городокда устаз билим алып, туугъан элинде кеси окъугъан школда дерсле бергенди, устазланы комсомол биригиулерини секретары, агитатор, пропагандист да болгъанды.

1938 жылда аны Комсомолну Къабарты-Малкъар Обкомуну секретарына айыргъандыла. Ол 1939 жылда Москвада Кремльде СССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели М. И. Калининни къолундан «За трудовую доблесть» майдал бла саугъаланнганды. Хафисатны партияны Къабарты-Малкъар обкомуну бюросуну членине кандидатха, СССР-ни Баш Советине депутатха да айыргъандыла.

Уллу Ата журт урушну заманында Хафисат, партизаннга чыгъып, тасхачылыкъгъа жюрюгенди, жамауатда чакъырыу къагъытланы жайгъанды. Бахсан ауузунда душман бла баргъан къазауатлагъа къатышханды. «За оборону Кавказа», «За доблестный труд в Великой отечественной войне 1941-1945гг.» деген майдаллагъа да алай бла тийишли болгъанды.

Кёчгюнчюлюкде ол устазлыкъ этип турады, Къыргъыз пединститутну тарых факультетин да бошагъанды. Бери къайтханда уа, анга партия, совет къуллукъланы ышаннгандыла. Ол, Обкомда ишин инструктор болуп башлап, бёлюмню таматасына дери ёсгенди. Республикада культураны, искусствону айнытыугъа кёп къыйын салгъанды.

Ол республиканы Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамоталары, Халкъ мюлкню жетишимлерини кёрмючюню Алтын майдалы бла да саугъаланнганды.

Байзуллаланы Мандалакъны къызы Шаку Элбрус районну Чалмас элинде 1922 жылда туугъанды. Сюргюн аллы жыллада анда  эл советде ишлегенди. Уллу Ата журт урушну заманында Элбрус партизан отрядны къурамында уруш этгенди. Фашистле бла Минги тау тийресинде баргъан сермешледе болдургъан жигитлиги ючюн Ата журт урушну экинчи даражалы орденине тийишли болгъанды.

Мусукаланы Ахматны къызы Мариям 1922 жылда Кёнделенде туугъанды. Ленинчи окъуу шахарчыкъда, ызы бла Бештауда рабфакда окъугъанды. Уллу Ата журт урушну аллында жыллада ол Эльбрус районну комсомол комитетинде, фашистле республикадан кетгенден сора уа Нальчикде прокуратурада секретарь болуп ишлегенди. Фашистле бери келгенде, Элбрус партизан отрядха кетип, анда уруш этгенди. Архив ъагъытлада аны усталыгъы «боец» деп белгиленеди.

Къыргъызстанда бир къауум заманны устаз болуп тургъанды. Анда ауушханды.

Мусукаланы Ахматны къызы Шамса 1918 жылда Кёнделенде туугъанды. Ленин атлы окъуу шахарчыкъда, Лениградда ишчи факультетде, Къабарты-Малкъар педагогика институтда да окъугъанды. Туугъан элинде пионерле юйюню директору болуп ишлегенди.

Партизаннга чыкъгъанда, пулемётчу болгъанды. Шамсаны, тон да кийип, къышны бир сууукъ кюнюнде. Жабелланы Локъман бла бирге ауругъан тенглери Тёппеланы Саниятны Тырныауузгъа алып келген хапарларын Отарланы Нафисат айтыучу эди. Бу юйюр, сау болсунла, партизанланы ышаннган, болушлукъ да тапхан жерлери болгъанды.

Тиширыулагъа ол сууукъ заманда тауда айланнган, аны къой, фашистле бла уруш этген къалай къыйын болгъанын не сёзле бла айталлыкъса бюгюн? Этген жигитликлери ючюн Мусукаланы Шамсаны къырал «За боевые заслуги» эм «За оборону Кавказа» майдалла бла саугъалагъанды.  Ленинни эки орденин, башха майдалларын а Шамса артда алгъанды – сюргюнден къайтхандан сора. 

Къыргъызстанда Къара-Суу элде бригадир, агроном болуп ишлегенди. Ол заманны юсюнден эсгериулеринде Гуртуланы Берт былай жазады: «Кёчгюнчюлеге бригадирлик Мусукаланы Шамса эте эди. Аны бригадир болгъаны уа таулулагъа тап эди: ол райондагъы таматала, комендантыбыз, бютюнда бег а колхозну председатели Солтанов бла къысха шагъырей эди. …Бек онгсуз кёчгюнчюлеге биз жашагъан колхоздан тюрлю-тюрлю болушлукъну тынч таба эди. Артыкъ да къатынла Шамсагъа къор-садагъа бола айланыучу эдиле. Кеслерине ол ауузлу да, намыслы да адам бригадирге айырылгъанына кёчгюнчюле ыразы эдиле».

Андан къайтхандан сора Шамса онжети жылны ичинде атасыны атын жюрютген колхозну председатели болуп тургъанды.

Наршауланы Адикни къызы Сакинат 1918 жылда Тёбен Чегемде туугъанды. Ленин атлы окъуу городокда, ызы бла Бештауда фабрика-завод школда билим алгъанды. Урунуу жолун комсомолда башлап, партия органлагъа кёчгенди. 1936 жылда комсомолчула бла Минги таугъа чыкъгъанды. Уруш заманда Обкомну инструктору болуп,  фронтха жылы затланы жыйыугъа, госпитальла хазырлаугъа, жаралылагъа къараргъа да тири къатышханды, Ленинграддан келген ёксюз сабийлени къайгъыларын да кёргенди.

Душман жууукъ келгенде уа, партизаннга чыкъгъанды. Ол чегем къауумда агитация жаны бла кюрешгенди. Фашистле листовкала, хамайылла (гитче Къоран китап) атып, халкъны алдаргъа кюрешгенде, алагъа болумну тюз ангылатыр ючюн, керти хапар айтхан къагъытла жайып айланнганды. Республикалы штаб бла байламлыкъ юзюлгенде, Холам-Бызынгы жанына ётюп, аланы партизанлары бла тюбешгенди. Ол заманда Шауаланы Миналдан да аны биргесине болгъанды.

Кёчгюнчюлюкде Сакинат билим бериу органлада ишлегенди.  Ата журтха къайтханда уа партия ишде, Каббалкпотребсоюзда, профсоюзлада да анга къуллукъ бергендиле. Ол Уллу Ата журт урушну экинчи даражалы ордени, «За боевые заслуги» эм «За оборону Кавказа» майдалла бла саугъалагъанды.

Таукенланы Асланны къызы Кулистан 1912 жылда Ставрополь крайны Гитче Къарачай районунда Хасауат элде 1912 жылда туугъанды. Ол Уллу Ата журт урушну аллында жыллада Тырныауузну больницасында ишлегенди. Фашистле республикагъа киргенде, Элбрус районну партизан отрядында медсестра болуп тургъанды. Сюргюннге Кёнделенден кетгенди. Къазахстанда жашагъанды. Фашистле бла Минги тау тийресинде баргъан сермешледе этген жигитлиги ючюн Ата журт урушну экинчи даражалы орденине тийишли болгъанды.