Кертиликни бла тюзлюкню хорламы

XX ёмюрде малкъар халкъ сынагъан къыйынлыкъланы, кюйсюзлюкню юслеринден китапла жазаргъа боллукъду. Алай аны бла бирге уа ол тюзлюк хорлагъан, миллет жангыргъан, уллу жетишимле болдургъан кезиудю. Кёчгюнчюлюкню 13 жылындан сора таулу халкъгъа къыраллыгъы, ата журту къайтарылгъанлары артыкъда магъаналы тарых ишди.  

Эркинлик берген документле

КПСС-ни 20-чы съезди битеу кёчгюнчюлеге да уллу тюрлениуле, къууанч келтиргенди. Анда партияны башчысы Никита Хрущёв «О культе личности и его последствиях» деген доклад бла сёлешгенди. Къыралны башчысы Сталин эмда аны тёгерегиндеги къуллукъчула этген законсуз ишлени юслеринде ачыкъ айтып, къыралны бир-бир миллетлерине этилген терсликлеге багъа бергенди.

1956 жылда апрельде СССР-ни Баш Советини Президиумуну малкъарлыладан, кърым татарлыладан, месхетинли тюрклюледен эмда аланы юйюрлеринден «спецпереселенец» деген атны, аны бла байламлы салыннган чеклени да кетериуню юсюнден Указы чыкъгъанды.  

1956 жылда 24 ноябрьде  КПСС-ни АК-сыны «Къалмукъ, къарачай, малкъар, чечен эмда ингуш халкъланы миллет автономияларын къайтарыуну юсюнден» Бегимни къабыл кёргенди. Ол а кёчгюнчю халкълагъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркин этиуню тюзге санагъанды.

Бу оноу СССР-ни Баш Советини Президиумуну тийишли указларында конституция формада бегейтилгенди. 1957 жылда 9 январьда СССР-ни Баш Советини Президиуму «Къабарты АССР-ни Къабарты-Малкъар АССР-ге тюрлендириуню юсюнден» Указ чыгъаргъанды. 1957 жылда 11 февральда закон кюч алып, таулула Орта Азиядан бла Къазахстандан ата журтларына кёчюп башлайдыла.

Къайтыу

Кавказгъа термилген таулу миллетге ата-бабаларыны жерлерине къайтыргъа онгла къураргъа керек болгъанды. Ол мурат бла энчи схема жарашдырылады. Анга кёре, алгъыннгы таулу элледе колхозла бла совхозла къурагъандан эсе, ол кезиуде аягъы юсюнде болгъан мюлкледе тохташдырыргъа оноу этиледи. Ол а, баям, тау эллени  асламы бузулгъанлары бла байламлы да болур эди.

Сёз ючюн, СССР-ни колхозларыны ишлери жаны бла советни докладына кёре, жашау журтланы 79 проценти оюлгъан эдиле, жерлеринде жаланда 1399 юй къалгъанды. Таулула къайтыр кезиуге Огъары Жемталада, Ташлы-Талада, Быллымда, Тёбен эм Огъары Бахсанда жашау журтланы, мюлк объектлени кёбюсю мурдорларына дери бузулуп эдиле.   

Таулагъа тансыкъ болгъан миллет ёзен жерледе тохтаргъа унамагъанды, адамла ата журтларына, тыпыр ташларына къайтыргъа итиннгендиле. Таулулагъа туугъан жерине, ташларына, череклерине сюймеклик ана сют бла сингнгендиле, аны зорлукъну 13 жылы да унутдуралмагъанды.

Тарыхчыланы жазгъанларына кёре, билим бериуню, культураны, саулукъ сакълауну учрежденияларын, жашау магъаналы башха объектлени да аягъы юсюне салыугъа, колхозла бла совхозла къураугъа къоранчланы къырал кеси боюнуна алгъанды. Таулуланы ата журтларына къайтарыу жумушлагъа 1957 жылда 117,4 миллион, 1958 жылда 128,4 миллион, артда энтта 64,1 миллион сом къоратылгъанды.

1956 жылда КПСС-ни Ара комитети «1957-1958 жыллада малкъар халкъны КъМАССР-ге къайтарыуну юсюнден» оноуну чыгъарады. РСФСР-ни Министрлерини совети уа «КъМАССР-де болушлукъну юсюнден», «Малкъар халкъ КъМАССР-ге къайтханы бла байламлы мюлк, культура-жашау халла къурулушла бардырыуну юсюнден» бегимлени къабыл кёреди. Алагъа тийишлиликде кёчгюнчюлеге 64,4 миллион сом хакъсыз жашау журт ссуда бёлюнеди.

1957-1958 жыллада республикагъа 35224 адам къайтхандыла. Миллетни экономика излемлерин, жамауат, культура, социал болумларын тамамлау жаны бла уллу иш толтурулгъанды дерге боллукъду. Сёз ючюн, 1957-1959 жыллада 7355 жангы юй ишленнгенди, къысха заманны ичинде колхозла, совхозла къуралгъандыла, алагъа жер, техника бёлюннгендиле. Бу кезиуде 20 школ, 4 сабий сад ачылады, башха социальный магъаналы соруула толтуруладыла.

Битеумиллет байрамгъа айланнганды

28 март малкъар халкъгъа артыкъда магъаналы кюндю. 1957 жылда Нальчикде республиканы Баш Советини сессиясыны ёзек темасы малкъар халкъны автономиясын къайтарыуну юсюнден болгъанды. Анда сёлешгенле халкъ ата-бабаларыны журтларына къайтханына республиканы жамауаты къууаннганын айта эдиле.

1994 жылдан 28 март малкъар халкъны, битеу республиканы да миллет байрамына, халкъны къыраллыгъы къайтарылгъан, жангыргъан кюнюне саналады. КъМР-ни биринчи президенти Валерий Коков «Малкъар халкъны жангырыууну кюнюн тохташдырыуну юсюнден» Указына къол салгъанлы быйыл 28 жыл толгъанды.  

Туугъан журтха къайтхан биринчи кюнден окъуна малкъарлыла республиканы политика, экономика, социал, жамауат, культура жашаууна тири къошулуп башлагъандыла.

Сюргюнню жылларында таулулагъа бийик, орталыкъ билим бериу учреждениялагъа кирирге, усталыкъла алыргъа, аскерде къуллукъ этерге эркин этилмегенди. Миллетни конституциялы эркинликлери сыйырылгъан эдиле. Алай туугъан журтха къайтхандан бери озгъан жыллада миллетде атлары дуниягъа белгили алимле, жазыучула, аскер башчыла, суратчыла, артистле, политика эм къырал къуллукъчула чыкъгъандыла. Таулула къыралда бийик билимлери болгъан миллетлени арасында биринчиликни тутадыла бюгюнлюкде да.

Халкъны саны аз эсе да, Совет Союзну бла Социалист урунууну 12 жигитин ёсдюргенди. Академикле Энейланы Магометни, Залийханланы Михаилни, РАН-ны член-корреспонденти Беккиланы Азретни илму ишлери аламны, табийгъат болумланы тинтиуге жол ачхандыла.

Экономикада, гуманитар, техника, физика-математика, тарых, философия, эл мюлк, медицина илмулада магъаналы тинтиуле бардырып, илмуну айнытыугъа юлюшлерин къошханла да бардыла. Аланы атларын къысха статьяда санап чыгъаргъа онг жокъду, жарсыугъа.

Тамата тёлю бла бирге уа илмугъа, чыгъармачылыкъгъа, спортха хунерлери болгъан жашларыбыз бла къызларыбыз битеу къыралны белгили вузларында окъуйдула, тюрлю-тюрлю даражалы эришиулеге, конкурслагъа къатыша, миллетни атын белгили этедиле.
 
Миллет кёрген къыйынлыкъла, зорлукъ жашаудан тюнгюлтмегендиле. Тарыхны эсде тута, халкъ алгъа барады, фахмулу жашла бла къызла ёсе, миллетни келир кюню жарыкъ боллугъуна ышандырадыла.