Къырал саугъала алгъандыла, башха халкъланы араларында хурмет тапхандыла

28 мартда - Малкъар халкъны къыраллыгъы къайтарылгъанды

Сталинни  къырал миллет политикасы кёчгюнчю халкъланы  гунч этиуге, миллетни аты-чууу чыкъмай, унутулур чекге жетдириуге бурулгъанды. Анга уа 1955 жылда басмадан чыкъгъан «Энциклопедия сёзлюкде» таулуланы, къарачайлыланы, чеченлилени, ингушлуланы, къалмукъланы юслеринден бир сёз да жазылмагъаны шагъатлыкъ этеди. Ала бу дунияда бир заманда да жашамагъанча, тарыхда кеслерини ызларын къоймагъанча.

Жашаугъа  сингнгендиле

Алай битеу къыйынлыкълагъа, миллет юйренмеген социал-этнос болумлагъа тюшгенине да къарамай, таулула киши жерде да эллени, шахарланы экономикаларына терк сингнгендиле. Сёз ючюн, архив шартлагъа кёре, Акмола, Жамбул,  Павлодар, Къыбыла Къазахстан, Талды-Курган областьланы колхозларында бла совхозларында 1945 жылда 11,4 минг таулу борчларын  бет жарыкълы толтургъандыла.  Архив документледе аны юсюнден былай жазылады: «Къызыл-Къыяны шахталарында ишлеген 1018 таулудан 319 урунууну ударниклеридиле. Къыргъызстанны Ош областында кёчгюнчюлени санындан  647-си урунууну ударниклеридиле». 

Ол къыйын жыллада да таулула правительстволу саугъала алгъандыла, оноучу къуллукълагъа салыннгандыла, башха халкъланы араларында хурмет тапхандыла. Юлгюге, Къулбайланы Мухажир, Хутуйланы Ханафий, Жанатайланы Хызыр   Фрунзеде бийик къуллукълада ишлегендиле. Къулийланы Къайсын къыргъыз адабиятны мурдорун салгъан назмучуланы чыгъармаларын орус тилге кёчюргенди.

Уллу Ата журт урушха къатышхан Ксаналаны Эрменбий Къыргъызстанны эркин тутушуудан чемпиону болгъанды, таулу футболчуланы командасы уа Къызыл -Къыяны биринчилигине къатышханды. Алай битеу бу жетишимле Кавказгъа, туугъан журтха сюймекликни унутдуралмагъандыла, миллет кертиликге ийнанып, ата-бабаларыны журтларына къайтырыкъларына ийнанып жашагъанды.

Туугъан журтха жол

КПСС-ни 20-чы съез­ди  кёчгюнчю халкълагъа этилген зорлукъну терслигин ачыкълап, Сталин эмда аны тёгерегиндеги къуллукъчула этген законсуз ишле ачыкъ этилгендиле. Партияны башчысы Никита Хрущёв «О культе лич­ности и его последствиях» деген докладында  къыралны бир-бир миллетлерине этилген терсликлеге багъа бичгенди.

 Алай бла кёчгюнчю миллетлеге туугъан журтларына жол ачылады. Зорлукъну сынагъан халкълагъа магъаналы документле къабыл кёрюледиле. Ол санда 1956 жылда апрельде СССР-ни Баш Советини Президиумуну малкъарлыладан, кърым татарлыладан, месхетинли тюрклюледен эмда аланы юйюрлеринден «спецпереселенец» деген атны, аны бла байламлы салыннган чеклени да кетериуню юсюнден Указ чыкъгъанды. 

1956 жылда 24 ноябрьде  КПСС-ни АК-сыны «Къалмукъ, къарачай, малкъар, чечен эмда ингуш халкъланы миллет автономияларын къайтарыуну юсюнден» Бегимни къабыл кёргенди. Ол а кёчгюнчю халкълагъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркин этиуню тюзге санагъанды.

1956 жылда КПСС-ни Ара комитети «1957-1958 жыллада таулуланы КъМАССР-ге къайтарыуну юсюнден» оноуну чыгъарады. РСФСР-ни Министрлерини совети уа «КъМАССР-де болушлукъну юсюнден», «Таулула  КъМАССР-ге къайтханлары бла байламлы мюлк, культура-жашау халла къурулушла бардырыуну юсюнден»  бегимлени къабыл кёреди. Алагъа тийишлиликде кёчгюнчюлеге 64,4 миллион сом хакъсыз жашау журт ссуда бёлюнеди.

1957 жылда 9 январьда СССР-ни Баш Советини Президиуму «Къабарты АССР-ни Къабарты-Малкъар АССР-ге тюрлендириуню юсюнден» Указ чыгъаргъанды.   1957 жылда 11 февральда закон кюч алып, таулула Орта Азиядан бла Къазахстандан ата журтларына  кёчюп башлайдыла.

Жетишимле уллудула

 Туугъан  журтха къайтхан биринчи кюнден окъуна малкъарлыла республиканы политика, экономика, социал, жамауат, культура жашаууна тири къошулуп башлагъандыла. Миллетде атлары дуниягъа белгили алимле, жазыучула, аскер башчыла, суратчыла, артистле, политика эм къырал къуллукъчула чыкъгъандыла.

Малкъар халкъны реабилитациясына, экономика айныууна къыйын салгъан политика, къырал къуллукъчуланы атлары бюгюнлюкде да уллу хурмет бла эсгериледиле: Уяналаны Чомайны, Бабаланы Солтанны, Хутуйланы Ханафийни, Черкесланы Сарбийни, Къазакъланы Исхакъны бла Исмайылни, Мусукаланы Шамсаны, Чабдарланы Борисни, Черкесланы Георгийни эм кёп башха къырал къуллукъчуланы атлары халкъны эсиндедиле. 

Гуманитар, техника, физико-математика, тарых, философия, эл мюлк, медицина илмулада магъаналы тинтиуле бардырып, илмуну айнытыугъа юлюшлерин къошханла, аскер башчыла,  къырал къуллукъда айырмалыла бла миллет ёхтемленеди.

Сёзге, Доттуланы Хаким, Бабаланы Солтан, Беппайланы Суфиян, Зокаланы Валерий, Аттоланы Борис, Каркаланы Харун, Къулбайланы Руслан, Газаланы Сауарбий, Газаланы Даулетгерий аскерде, ич ишле органлада бет жарыкълы къуллукъ этгенлери ючюн генерал чыннга дери ёсгендиле. 

Цийкъанланы Магометни, Чеченланы Хусейинни, Беккиланы Мухтарны, Зумакъулланы Борисни, Абшаланы Магометни, Аликаланы  Рашитни, Гемуланы Исмайылны, Эфендиланы Салихни бла Фуадны, Гузеланы Жамалны, Кетенчиланы Муссаны, Аккыланы Светлананы, Улакъланы Махтини, Хутуйланы Светлананы, Биттирланы Тамараны, Чубокъланы Алийни, Мустафаланы Магометни, Байчеккуланы Нинаны, Баккуланы Жамалны эм кёп башха адамларыбызны жетишимлери бла миллет  махтаныргъа эркинди.

Малкъарны культурасын айнытыугъа юлюшлерин къошханланы юслеринден да энчи китап чыгъарыргъа боллукъду. Тамата тёлюню келечилери Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Гуртуланы Берт,  Геттуланы Максим, Кациланы Хабу, Залийханланы Жанакъайыт, Шауаланы Миналдан, аланы ызларындан келген 60-чы жылланы  жазыучулары Зумакъулланы Танзиля, Толгъурланы Зейтун, Тёппеланы Алим, Гуртуланы Салих бла Эльдар, Созайланы Ахмат эм кёп башхала малкъар тилни, адабиятны айнытыугъа, жаш тёлюню культурагъа сейирлерин къозгъаргъа себеплик этгендиле.  

1957 жылда республикалы драма театрда  малкъар труппа жангыдан къуралгъанды. Музыка культура айный башлагъанды. 1958 жылда  сахнагъа фахмулары болгъан 15 жаш адам Москвагъа Щепкин атлы театр училищеге жиберилген эдиле. Бюгюнлюкден да бу тёре жангыртылып, Щепкин атлы училищеде малкъар студияда фахмулу жашла бла къызла окъуйдула.

Таулу халкъны алты фахмулу келечиси РСФСР-ни Ле­нинчи эмда Къырал саугъаларыны лауреатлары деген атха тийишли болгъандыла. Ол санда Къулийланы Къайсын бла Зумакъулланы Танзиля. Куль­турада эмда искусствода да къойгъандыла кеслерини ызларын миллетни адамлары: Россейни халкъ артистлери Улбашла­ны Мутай, Кючюкланы Магомет, Къулбайланы Людмила, Россейни сыйлы артистлери Барасбийланы Исмайыл, Жанатайланы Исмайыл, Таукенланы Галина, Ахматланы Зей­тун, Юсюпланы Хамит, Бапыналаны Зариф.

«Балкария» къырал фольклор-этнография теп­сеу ансамбльни аты уа республикада, Россейде, тыш къыраллада да  айтылады, аны концертлери не заманда да толу заллада барадыла.

 1957 жылда январьда малкъар тилде газет жангыдан басмаланып башлагъанды.  «Коммунизмге жол», бюгюнлюкде уа «Заман», жамауатны республиканы политика, экономика, культура жашауу бла кюн сайын шагъырей этеди. Кёп болмай а аны интернетде электрон номери да чыгъып башлагъанды – энди миллет тилде статьяланы тышында жашагъан жерлешлерибиз да окъуяладыла.  

Тамата тёлю бла бирге илмугъа, чыгъармачылыкъгъа, спортха хунерлери болгъан жашларыбыз бла къызларыбыз битеу къыралны белгили вузларында окъуйдула, тюрлю-тюрлю даражалы эришиулеге, конкурслагъа къатыша, миллетни атын белгили этедиле. 

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.

Хыйлачылыкъ

Ахчаны хуржуннга салгъандыла

Суу тартхан кезиуде 7 миллион сом урланнганы ачыкъланнганды. Хыйлачылыкъны РФ-ни ФСБ-сыны къуллукъчулары полициячыла бла бирге бардыргъан излеу жумушланы кезиуюнде тохташдыргъандыла. Аны Малканы жер-жерли самоуправление советини къуллукъчусу, къурулуш компанияланы бирини таматасы бла бирге этгендиле. Аны юсюнден бизге КъМР-де МВД-ны пресс-службасындан билдиргендиле.

2020 жылда декабрьде ишеклиле эмда атлары тохташдырылмагъан инсанла «Малкада суу ызланы жангыртыу» муниципал келишимни чеклеринде толтурулгъан ишлени тизмесине жалгъан шартланы кийиргендиле. Алай бла бардырылгъан къурулуш  эмда аны кезиуюнде хайырланылгъан материалла асыры семиртилгендиле.

Келишим къабыл кёрюлгенден сора компаниягъа 24 миллион  сом тёленнгенди.  Аладан 7 миллиону хыйлачылыкъдан сора тюшгенди.

Урланнган ахчаны аманлыкъчыла кеслерини кереклерине къоратхандыла. Алай бла къыралгъа уллу къоранч этилгенди. 

 Ишеклилеге РФ-ни УК-сыны 159-чу статьясына кёре терслеу материалла ачылгъандыла. Муниципал къуллукъчу тутулгъанды, предпринимательге уа юйюнден тышына чыгъаргъа чекле салыннгандыла.