Сермешледе алгъа чыкъгъанды юлгю кёргюзтгенди

  Май  айы. Кюн дунияны жарытады. 1945 жылда  Германия  бла  уруш  бошалып, аскерге  кетген  жерлешлерибизни сау  къалгъанлары  юйлерине  къайтып   башладыла.  Юйлерине  десем  да - Къазахстаннга, Къыргъызстаннга. Кёпле уа, уруш эте, жоюлгъандыла юйлеринден  узакълада. Аллайланы санында  белгисиз тас  болгъанла  да  бар.  Къайсы  отда  кюйдюле,  къайдагъы батмакъгъа  кёмюлдюле ала…

1941  жылны  июнь  айында  Холам-Бызынгы  райондан  таулу  жашладан  къуралгъан  биринчи  отряд  къанлы  къазауатха  кетди. Атамы  кичи  къарындашы  Якуб  да  ал сатырда. Райкомда  агитация  бла  пропаганда  бёлюмде  ишлеучю  эди ол.

Жетижыллыкъ  сабий  эди  ол атадан-анадан ёксюз  къалгъанында. Анасыны   эгиз  эгечи  Зарият бла  аны  баш  иеси   Ботталаны  Шохай, анга ёксюзлюгюн сынатмай, кеслерини сабийлеринеча алай къарагъандыла. Заманы  келгенде,  аны  Ленин атлы  окъуу шахарчыкъгъа  да  ашыргъандыла  кеслерини   жашы  Аныуар  бла  бирге.

Якуб  иги  окъугъанды. ЛУГ-ну  бошагъандан  сора ол кеси  элинде, Акъ-Сууда, бир  ауукъда ана  тил  бла  адабиятдан дерсле  берип  турду.  Артдаракъ  партияны  Бабугентде  район  комитетни  (ол кезиуде  районну арасы  анда  болгъанды)  инструктору  болуп, колхозлада   айланып, ишни  къолайлы   толтурургъа  кереклисини  юсюнден  кенгешле  бардырып  тургъанды.

Дуниясын  жарыкъ этген сюймеклик  да келди:  бызынгылы ариу  къыз, алакёзлю, субай Таслимат аны  эсинден  кетмейди. Аны  кёлю да   анга  тартады.  Аллахны  буйругъу  бла, Якуб  сюйгенча, Таслимат  аны  жашау  нёгери  болду.

Барады  заман, тохтамай барады.  Экиси да, бири бирине  къууана, жашайдыла. Якуб а  элледе  бардыргъан  жарыкъландырыу  ишин  юйюне да бурады.  Бийчеси  ара  ишге  къошулурун, окъуругъун, комсомолгъа кирирге тийишли   болурун   сюеди. Анга  китапла алып  келеди,  кюн сайын  дерсле береди.  Ишине  тебирей,  жан  нёгерине  алада  энчи  бетлени  кёргюзте: «Мен  къайтыргъа  ма  быланы  билип  тур», -деп,  буйрукъла  береди.  Алай  бла  Таслимат, окъуугъа  кёл  салып, жамауат ишни  ызына  тюшеди, кесини  талпыныуу  бла  комсомолгъа  да  киреди.

Ишден къайтып, экиси  да бир бирге  иги  бетден къарай,  мындан ары   жашау  жолларын ызлай,  кёп тюрлю  хыйсап эте,  заманларын  алай  бла  ётдюредиле. Бек  биринчи  муратлары  уа энчиди: юй  ишлерге, юй… Арбазында сабийчикле ойнай турурча… Не медет, аланы  ол ариу умутлары толмады. Юй да  ишленмеди, балачыкъла  да  туумадыла…

Германия,  бизни  къыралыбыз  бла  этген  мамыр келишимни бузуп,  эсде  болмай  тургъанлай, чеклерибизден  ётюп, кёп   санда   аскерлери  бла,  уллу  техника  хазырлыкъда  шахарларыбызгъа, эллерибизге   от  къуя жетди. Душманны жолун  кесерге  совет  халкъ  саулай  кётюрюлдю. Таслимат  да  ашырды сюйген   адамын  фронтха,  ызындан шургулу  къарай. «Бек  жарсыма, хорлам  бла  къайтырыкъбыз  юйге»,-деп кетди   Якуб  къан  къазауатха.

 Душман  теренине кире келди: Киевни  алды,  Подмосковьени  шахарларына, эллерине  от  себе келеди. Баш  мураты - Москваны  зорларгъады.  Къысха  заманны  ичинде  1-чи  алчы  Аскер  къуралады.  Анга   генерал  В.Захаров башчылыкъ  этеди.  Ала жауну артха бурургъа, Москвагъа  къоймазгъа деген  умут бла отда, жалында  бардырадыла сермешлерин.  Эллиле, шахарчыла  да чыгъадыла  алагъа болушургъа. Акъылбалыкъ чекге  жетген  жашла да,  аталарыны жанына тохтап, ол къазауатха  киредиле. 

Душманны  уа  саууту-сабасы элпек, техника  бек  кёп:  машиналары,  мотоцикллери, танклары, «мессершмитт» самолётлары  да   кёкню жапханча.  Хурметли  окъуучум, санга алай кёрюнмесин: «Мариям не конспект   жазады. Биз ол  урушну юсюнден  андан кем  билмейбиз»,-деп. Мен, Якубну излей, шо аны   аты  сагъынылгъан бир  шартха   тюбер   эсем дей, Москваны  тийресинде баргъан  урушну юсюнден   жазылгъан кёп китаплагъа къарагъанма.  Эсими  бек къозгъагъан  болумланы юсю  бла  ётюп кеталмайма. Якубну къадарын  ара шахарыбызны тийресинде излерге  керекди.

Захаровну  аскери  бек  къыйын  болумда  эди: буйрукъла жерине  терк жетдирилирге керекдиле. Аны ючюн бир бёлюмню энчилерге   тюшдю.  Бёлюм  десенг  да,  44-чю  бригада.  Якуб  да  анда болгъанды.

Урушну   ал  кезиуюнде   командирлени  къаууму алай  терк къуралып  къалмагъанды.Ол а   бизни   жаныбыздан  уллу  къоранчла   бла  бара  эди.  Ишни  онгуна   айландырыр  ючюн,  жангы  мадарла керекдиле. Солдатлагъа  кёл этдирирге   деп,  комсомолгъа, партиягъа  кириу,   политика   жаны бла  таматалыкъ этериклени   айырыу  адет  чыкъды. Урушха дери пропагандистле  болгъанла  тийишли оноу этип  башладыла.  Аладан  эди Якуб  да,  сермешледе  алгъа  чыкъгъан, юлгю  кёргюзтген,  аскерчилени  кёллерин кётюрлюк  мадарла  эте  билген. Политрукла,  алгъа  чаба,  башхалагъа  жигитликни юлгюсюн кёргюзте  эдиле.

Атам Берт, Таслимат да,  Якубну излей,  андан бир зат билебиз деп, жазмагъан  жерлери   къалмагъанды. Алагъа  келген извещениялада Якуб 1942  жылны  март-апрель  айларында ёлгенди деп жазылады. Мартны 26-чысы белгиленеди. Алагъа  ийнанып къалыр эдинг, болсада башха документде апрель  да  сагъынылады.  Уллу  къазауат бара туруп, жоюлгъан   аскерчилерибизни атларын чётха  тюз тюшюрюрге да  онг   болурму  эди -  атларын, тукъумларын,  чынларын, туугъан  жылын, ёлген   кезиуюн, жетонуну номерин…

Дагъыда бир затны эсге  алыргъа  тюшеди:  Москваны  тийресинде жипиле кёп жерни  аладыла. Военкоматда бир  жол манга  айтдыла: «Батмакълада уа  азмыдыла бизни   аскерчилерибиз, жетонлары да ала бла  бирге кёмюлюп. Алагъа  да  «белгисиз  тас  болгъанла»  дейдиле.

2012 жылны  октябрь  айында  бир   сейирлик  телефильмге   къарадыкъ. Аты  «Плен»  деп   алай  эди. Аны бери келтирген  немисли  журналист тиширыу Беата-Лер-Менцер  болгъанды.  Ол телефильмде айтылгъаныча, Москваны  къоруулагъанладан жесирге  тюшгенлени саны  2,5   минг   совет   адам  болгъанды. Аладан  85%  ёлгенди(!). Таулу жаш  къуллукъ  этген  44-чю  бригаданы  да  аланы  ичинде  сагъындыла.   Къайдан  билгин,  Якуб   ол процентлени  къайсына   киргенин? Огъесе,  алайгъа да жетмей,   жанынмы  берди? Дагъыда бир  белгисиз шарт:  Бабугентге  жыйылып, андан  фронтха кетген  жашланы тизмелерин  сурагъанымда,  аны  тапмагъанма. Айтыугъа кёре,  архив  сакъланмагъанды  районда.  Военкомат  асырагъанды  ол тизмени.

Концлагерьни  къыйынлыгъын  сынагъан  совет  аскерчилени   юслеринден Беата,  кёлю толуп, айта  эди.  Ол  уллу  къыйынлыкълагъа  тюшгенле бараклагъа  жыйылсала, аладан биринден  макъам  таууш  эшитилсе, ол  башхалагъа  ёте   бара эди. Сёзсюз, жыр эди ол! Алай  тыжый  эдиле, жюреклери   тарала,  жесирле.

Беата  жарсыулу  хапарын андан ары  бардырады: фашистле Подольскну  алгъанларында, архивлени чачып, кёп  письмоланы, документлени Австриягъа жибергендиле.  Урушдан  сора  ала  Киевде  Уллу Ата  журт  урушну музейине тапдырылгъандыла.   Дагъыда Германияны  бир гитчерек шахарларыны  биринде  (аты   эсимде  тюйюлдю), библиотекадача, полкалада  къара  темир  ящикледе жыйылып,  урушда   ёлген   аскерчилерибизни   кёп  тизмелери  сакъланыпдыла. Тас  болгъан адамларыны ызын  аланы  болушлугъу  бла  тапханла  аз тюйюлдюле.  Аскерчилени тукъум атлары  уа  анда  жюзле-мингле  бла  саналадыла.

Ортанчы  класслада  окъугъан   заманымда мен «Пионерская  правда» газетге  дайым жаздырыучу эдим. Урушдан къайтмай тас  болгъан аскерчилерибизни ызларына тюшюп, «Юные  следопыты» деген школ организацияланы огъурлу, махтаулу  ишлерини юсюнден  анда дайым   билдирип  тургъандыла. Сабийле агъачлада жоюлгъанланы сюеклерин, каскаларын,  документлерин табыучу эдиле.