ФАХМУНУ, ЖАРЫКЪЛЫКЪНЫ ДА АРИУ ЭМ ЁМЮРЛЮК ЮЛГЮСЮ

Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим, назмучу, тамсилчи, кёп иги жырны автору, драматург Къабарты-Малкъар АССР-ни сыйлы артисти, ким да сюйген адам  эди. Ол дуниясын алышханлыкъгъа, аты дайым ариу бла айтылып келеди. 21 мартда, Поэзияны битеудуния кюнюнде биз аны атын энтта да хурмет бла сагъынабыз.

Сабийлиги

Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим 1919 жылда Кёнделенде туугъанды. Ибрагим окъуу-билим алыргъа сабийликден окъуна итиннгенди. Аллай онг да чыкъгъанды анга. Кёнделен район ара эди да, ол заманда анда орус устазла кёп болгъандыла. Ибрагим, аны тенгшилери да аланы къолларында орус адабиятдан, культурадан да тынгылы билим алгъандыла.

Ол  тири сабий болгъанды. Школда не тюрлю иш этилсе да аны къатышдырмай къоймагъандыла. Кеси эсгергеннге кёре, Кёнделенде  биринчи кере жангы жылны байрамына назы терек салгъанларында, Къар аппа ол болгъанды. «Манга ол заманлада бир онеки-онюч жыл бола болур эди. Сабийлеге саугъагъа, тёгерек конфетчикле болуучу эдиле, драже деп, аладан гитче чулгъамчыкъла этип, кёп булжугъанбыз. Артда уа сахна оюнча баргъан эди хар не да. Къар къызчыгъ а Балаланы Мариям эди», - деп, ол татлы заманлагъа кетип, татыулу хапар айтыучу эди.
Керти да, сахна оюнлагъа сюймеклик ол заманда башланнганды анда.

Излеуню ызында

Школну бошагъанлай, Ибрагим Ленинчи окъуу шахарчыкъда окъугъанды. Устаз болургъа эди умуту, алай а, колхоз-совхоз театр къурала башлагъанда, ол ары барып, анда актёр усталыкъ алгъанды. Эки жыл окъугъандыла ала. Алай бла, Мамме улу малкъар театрны биринчи артистлерини жыйынына киргенди. 1939 жылда аны назмулары «Насыплы тёлю» деген жыйымдыкъда басмаланнгандыла. Ол жыл окъуна аны СССР-ни Жазыучула союзуна алгъандыла.

Ол Мечиланы Кязим хажи бла ол заманлада этген ушакъларын эсинде тута эди. «Нальчик къонакъ юйде тура эди Кязим хажи. Къайсын бла Керим аны назмуларын кириллицагъа кёчюре эдиле. Рахайланы Исмайыл бла  анга бара тургъанбыз. Мен аны акъылманлыгъына бюгюн да сейир этгенлей турама. Аны чыгъармаларына кёре жазгъан сценарийлеримде уллу поэтни сыфатын кесим таныгъанча этерге кюрешгенме», - дей эди.

Сайлау этерге жетгенде уа, Ибрагим театрны айыгъанды, алай жазыучулукъ ишин бир заманда къоймагъанды.

Сейир дунияда

Ибрагимни биринчи энчи назму жыйымдыгъы – «Назмула бла тамсилле» деп, 1958 жылда чыкъгъанды. Ол китапда поэт урушха дери эм урушдан сора жазылгъан назмуларын бирикдиргенди. Анда урунууну ариулугъу, магъаналылыгъы неден да баш болгъаны айтылады.

Андан арысында  Маммеланы Ибрагимни «Чалгъы», «Санга саугъам», «Жерни ауазы», «От жанады», «Сокъ, сыбызгъы», «Сайламала» деген, башха назму, тамсил китаплары да чыкъгъандыла.
Поэтни «Сокъ сыбызгъы» деген назму жыйымдыгъы мен айырып сюйген китапладанды. Ол тёрт бёлюмден къуралгъанды. Биринчи бёлюмю «Тиширыу жырлайды» деген ат бла келеди. Ол алгъыш бла башланады:

Жашауунг, кюн жарытханлай,
Жарыкъдан, къууанчдан  толсун!
Сёз ючюн, сен кесинг къалай
Сюе эсенг, алай болсун!

Быллай ариу алгъыш бла башланнган китап кёп зат бла сейирсиндиреди.

Къулакъ салып тынгылагъан желни кёз аллынга келтирирге боллукъмуду? Салкъын жел, жаш акътереклени эркелетип, шыбырдайды, жашил чапыракълагъа акъырын тийип, жырлайды. Неда:  

Чочуйду жел, секиреди,
Иер басхан эмиликча,
Дорбунлагъа юфгюреди,
Эски, жыртылгъан кёрюкча.

Жел къолан гебенекни къонаргъа къоймай, къыйнайды, поэтни лирика жигитин а эркелетеди, къучакълап, къоюнуна къысады. Жел дугъуманы бла бал ийисни бирге жыйып, учуруп барып, жашил аулакъгъа къуяды. Бир кюледи, бир жырлайды. Назмуланы окъуй баргъанынг къадар, поэт бу назмуну жазгъанда къалай насыплы эди, муну жазгъанда уа къайгъылы эди деп айтырча, туурадыла аны оюмлары.

Халаллыкъ

Ибрагим жашауда жарыкъ, халал адам эди, аны чыгъармалары жарыкъдыла, таукелдиле, лирика жигити да алайды. Ол аманлыкъ, терслик, азап, сатхычлыкъ дегенча эриши затланы билмегенча, жаланда жарыкъ, умутлу жолла бла келгенча, жарыкълыгъы да жарыкълыкъны бийигине чыгъып, жарсыуу да энтта да ачый тургъанча.

Аны сёзлерине жазылгъан жырлагъа сюйюп тынгылайбыз: «Сюймекликни вальсы», «Келин келеди» (Келинни алып келебиз, жол беригиз! Бек ариуун сайлагъанбыз, ма кёрюгюз…), «Терезенги жарыгъы» (Мен сени излеп келеме), «Сокъ къобузну» (Бизде – биченчи жыйында, Ингир сайын адетди той…), «Сакълайма сени» (Булбул жырласа, жел шыбырдаса, «Сен келе тургъан сунама…), «Татлы жукъла» (Сени бетинге тёгюле турад Жарыкъ нюрю толгъан айны), «Чакъыр мени» (Жулдузладан толгъан салкъын кечеледе Мен сени излейме, сюеме кёрюрге) эм башхала.

Урушну солдаты

Уллу Ата журт уруш башланнгынчы аскер къуллукъгъа чакъырылып, Маммеланы Ибрагим, урушну ал кюнлеринден башлап, 1946 жылгъа дери къазауат жоллада айланнганды. Ол Украин эм Беларус фронтлада Совет Союзну Жигити, генерал Николай Фёдорович Ватутинни адъютанты болуп тургъанды. Уллу Хорламны юсюнден да, биринчиледен болуп, маршал Г.К. Жуковну кесинден эшитгенди.

Ол урушха атап да кёп назму жазгъанды. Аланы бир къаууму «Сокъ, сыбызгъы» деген китапда «Белгисиз солдат» деген бёлюмде чыкъгъандыла. Къазауатны отунда болуп, урушну ачы бетин танып, алай жазылгъан назмуланы магъаналары терендиле.

Атылыпмы къалыр назмум,
Окъ тешген солдат каскача?
Не табармы окъуучусун,
Сабий анасын тапханча?

Не айланырмы аулакъда
Жел учура, аякъ малтай?
Мылы окопланы санай,
Ёлген тенглерине сарнай?

Огъесе ол чакъырырмы
Кишиликге шуёхланы,
Чабыуулгъа баралырмы
Биргелерине аланы?

Сынау кюнле келгенде, поэтле борчларын таукелликге чакъыргъан назмула жазыуда кёргендиле. Аны назмуларында къабыргъасына топ окъну сыныгъы кирген къайын терек,   «къайгъылы солдат анача» жиляйды («Жаралы терек»), бомба чачылып этген чунгурну къыйырында уа къызыл гюл чагъады.   
Ибрагимни «Белгисиз солдат» деген назмусу кёплеге аталгъанды. Унутулулгъанлагъа угъай, атлары сын ташлада тюбемегенлеге, ажашханлагъа. Автор атсыз къабырда жатхан солдатны юсюнден кёп сагъыш этеди. Анга тийген окъ аны кесин да аярыкъ тюйюл эди. Алай…
Белгисиз солдат къабыр уллу палахны шагъатыды дейди поэт аны юсюнде жазылгъан, кёплеге айтылгъан сёзлени окъуй.

…Жашауну оту ёчюлмей
Аны ючюннге жанады,
Бёрклеригизни тешигиз,
Былайда Солдат жатады.

Жолла эм назмула

Ибрагим «Самат» деген сюжет ызлы поэмасында да ол затланы айтады. Чыгъарманы жигити, Ибрагимни кесича, уруш жолла бла Берлиннге дери жетеди. «Шинель» деген назмусунда поэт шинельни солдатха къаллай бир хайыры болгъанын, ол анга уруш жолларында къалай жарагъанын  санай келип,  шинель солдатны юйюдю дейди.

Жууургъан, жастыкъ да – шинель
Тюбюнге тёшек да – шинель,
Анчасыны барына да
Жетишеди жангыз шинель.

Ол солдатны кийимиди,
Ёлсе уа, кебинди анга.
Иш уллуду, шинель кийип,
Къолуна сауут алгъаннга.

Ол урушда этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну, Ата Журт урушну I-чи даражалы, мамыр жашауда «Сыйлылыкъны Белгиси» орденлеге, иги кесек майдалгъа тийишли болгъанды.

Терезенги жарыгъы
 
Мен сени излеп келеме,
Ингир сайын тёзалмай,
Жашыртын къарап турама,
Терезенгден кёз алмай.
Акъырын жырлайма,
Сюймеклик излейме,
Терезеден шо
Тышына къара деп тилейме.
 
Сени ачылгъан терезенг
Гюл бахчагъа нюр чачад,
Ингир сайын терезени
Алай кенгнге ким ачад?
Мен санга жырлайма,
Сюймеклик излейме,
Терезеден шо
Бери бир къара деп тилейме.
 
Сен ышаргъанда, жюрегим
Жарыйды, кюн тийгенча.
Насыплы болама, саулай
Дуния мени сюйгенча.
Акъырын жырлайма,
Сюймеклик излейме,
Терезеден шо
Манга бир ышар деп тилейме.
 
Сени терезе жарыгъынг
Мени кесине тартад,
Огъесе сени терезенг
Башханымы жарытад?
Мен санга жырлайма,
Сюймеклик излейме,
Терезеден шо
Манга бир къара деп тилейме.
 
Сокъ къобузну
 
Бизде , биченчи жыйында,
Ингир сайын адетди той,
Жаш тёлю арый билмейди,
Сокъ къобузну, тепсеме къой.
 
Таулу къобуз, жарыкъ къобуз,
Асланбийни бурдурады,
Жарыкъ тёлю гюрен туруп,
Тау адетде, къарс урады.
 
Чалгъычы Осман тау къушча»
Къолларын жайып барады,
Къобузчу къыз анга къарап,
Башхача нек ышарады?
 
Ой, Осман къалай тепсейди!
Нечик сейир «чанчылады»!
Ол, тойда тепсегенича,
Чалгъыны да тап чалады.
 
Кюндюз ишлеп ингирде уа
Игиди быллай жарыкъ той,
Жаш тёлю арый билмейди,
Сокъ къобузну, тепсеме къой.
 
Татлы  жукъла
 
Сени бетинге тёгюле турад
Жарыкъ нюрю толгъан айны,
Тауладан келген салкъын аязчыкъ
Чачынгы сабыр сылайды.
 
Кече салкъынды, тёгерек шошду,
Сен къайгъы этме бир жукъгъа,
Мен да сакълайма сени жукъунгу
Жукъла, жаным, татлы жукъла.
 
Тауладан келген таза хауаны
Сени солууунг сунама,
Сени кёрюрге, санга тюберге
Къадарыма бойсунама.
 
Мен кёкде баргъан акъ булутланы
Санга келечи этерем,
Къуш къанатларым болсала, сени
Таулагьа алып кетерем.
 
Мен алтын кюнню нюр таякъларын
Сени чачынга эшерем,
Чолпан жулдузну орунундан алып,
Бойнунга минчакъ этерем.
 
Кече салкъынды, тёгерек шошду,
Сен къайгъы этме бир жукъгьа,
Мен да сакълайма сени жукъунгу,
Жукъла, жаным, татлы жукъла.