Сансызлыкъдан уллу аманлыкъ жокъду

Жашау халла

Алгъын ариу къылыкълы, адепли, адет-тёрелерибизни иги билген, аланы къаты тутхан адамла эллерибизден чыкъгъандыла. Жаш адамланы шахарлагъа иерге артыкъ бек сюймегендиле, бузулуп къаллыкъдыла, деп къоркьгъандыла.

Бусагъатда, къарайбыз да, хал башха тюрлю болгъанды. Таулу эллерибизде алгъын бизни халкъыбызны ниетлерине ахыры бла да келишмеген, уллу айыпха саналгъан ишле асыры кёп болгъандан, хар тюз акъыллы адамны тынгысыз этмей къоярыкъ тюйюлдюле.

Бюгюн мен, кимни да титиретирик бир ишни юсюнден хапарларгъа сюеме. Къоркъутур ючюн угъай, жашау халыбызны юсюнден энтта да бир кере сагъыш этдирир ючюн.

Айтханымча, бу иш эллерибизден биринде болгъанды. Анга къатышханланы атларын тюрлендирип жазабыз. Аны сылтауун кесигиз да ангылай болурсуз.

Къазан гитчелигинден окъуна хыличи сабий болуп ёсгенди. Атасы, анасы да, не бек кюрешдиле эсе да, аны школда окъуталмагъандыла. Дерслеге барама деп, кеси уа элни башындагъы талада, малларын кютерге чыкъгъан сылтау бла, бирге жыйылып, ичип, картала ойнагъан кишилеге къошулуп къалыучу эди. Алай бла ичерге да эрттеден юйреннгенди.

Сегиз классны кючден бошап, Къазан андан сора окъургъа сюймеди, колхоз ишге чыгъаргъа да унамады: «Хау, аланы капеклерине терлемесем а», – деп къойду. Кеси уа юйюне капек окъуна келтирмеди. Аны къой, ичериги келсе, анасын амалсыз этип тохтай эди. Андан ахчачыкъ юзгенлей а, биягъы талагъа ашыгъыучу эди.

Милиция быланы юйлерин терк-терк жокълап тебирегенде уа, атасы, этер амалын тауусуп, муну къошха иеди. Алай ол аракъыны анда да табады. Кюнлени биринде, къошда ашай-иче тургъанлай, тиширыуланы юслеринден сёз барды. Къазан, нёгерлерин ыразы этер муратда:

– Келигиз, Нальчикден бир къыз сатыпб алайыкъ, – деди.

Ючюсю да, хуржунларын къармап, тапхан ахчачыкъларын ортагъа салдыла. Къазан, нёгерлеринден бири бла алгъа элге энди да, машинасы болгъан таныш жашха барып:

– Бизни Нальчикге элт, – деп къысды.

Ол угъай демеди. Дагъыда бир жашны алып, была Искожгъа келедиле. Эштада, Къазан мында биринчи кере болмагьанды. Алагъа фатарны ачхан тиширыу анга ышарып, отоугъа кийирди. Къазан не жумушу бла келгенин айтханда, зийна къызланы тутхан къатын:

– Шёндю жаланда бири къалып турады, – дейди.

Сегиз жюз сом берип, жашла къызны алып кетедиле. Ол аты Аня болгъанын, анга 20 жыл толгъанын да билдирди.

Аняны элге элтедиле да, анда башха жашны «Бобигине» олтуртуп, Къазан бла нёгери къошха алып кетедиле. Къыз анда ючеулен бла жашап турду. Бир ыйыкъдан ол:

– Биз былай келишмегенбиз, мени юйюме элтигиз, – дегенинде, Къазан элден машина келгенлей, къызны аны бла иерге айтды.

Алай сёзюне кертичи болмады.

Бир жол къошха машина келип тохтады. Андан беш жаш бла бир къыз чыкъдыла. Ала элли жашла болгъанлары себепли, Къазан аланы таныгъанды. Къызны уа танымагъан эди. Жашла тойгъа къой алыргъа келгендиле. Аны багъасына келишгенлеринден сора, барысы да ашаргъа, ичерге олтурадыла. Къазан, эсиргенлей, айтханын-къайтханын билмей, жашладан бирин хиликкя этерге, сындырыргъа кюрешеди. Алайда тюйюш башланады. Къалгъан жашла быланы айырыргъа кюрешедиле. Алай бла ала, кёп да турмай, къошдан кетедиле.

– Анда болгъан заманыбызда, – деп хапарлайды жашладан бири, – бир къыз, Къазанны къош нёгери, Сапарны къатына келип, аны боюнундан къучакъларгъа кюреше эди. Ол а, аманла айтып, аны тюртюп: «Тохта-тохта, была бир кетсинле да, мен сени кюнюнгю чыгъарырма», – деп, ачыуланып, артха къыстай эди. «Кимди бу къыз?» – деп соргъанымда, Къазан: «Нальчикде сатып алгъанбыз», – деген эди.

Къонакъла кетдиле. Къошда къалгъанла жангыдан столгъа олтурдула да, андан ары ичдиле. Аня аланы къатларына келди. Биягъы Сапар аны къыстаргъа кюреше эди.

– Санга не керекди? – деп, къыз Сапарны жаягъына урду.

Сапар а:

– Итден туугъан ит, ёлтюрген этерикме сени, манга не ауруу жукъдургъанса сен, тюнене эслегенме мен аны?! -деп, къызны чачындан тутду.

Экиси да бир бирни аямай урадыла. Къазан а алагьа кюлюмсюреп къарайды. Аны кёрген Аня, шайтанлы болуп, анга айланып:

– Аман ёллюк, сен жукъдургъанса манга бу аурууну, санга дери мен саппа-сау эдим. Машина келгенде, мени юйге нек иймегенсе? – деп  къычырды.

Къазан  жумдуругъу бла бетине ургъанда, Аняны аякълары тутмай, жерге жыгъылды. Жаш аны аякълары, къоллары бла да аяусуз тюйдю.

– Ёлтюрюп къояса, къой муну, – деп, Сапар аны тыяргъа кюрешди.

Къыз да, къоллары бла бетин, башын жаба:

– Тилейме, тохта, – деп жалынды, Сапардан да болушлукъ излейди.

Алай Къазан къызадан-къыза барады. Аня эсин ташлагъандан сора, ол къолуна таякъ алып, терк окъуна ёлюп къалырча жерлерине къадалып урады. Бир кесекден, тохтап, ёлгенча болуп тургъан Анягъа тюрслеп къарап, мынга болуру болду деп, таякъны бир жанына атады да, стол къатына барып, Сапар бла жартылай къалгъан аракъы шешаны тауусадыла.

- Бош этдинг былай, энди муну излеселе, бизни тутмай къоярыкъ тюйюлдюле, – деди Сапар.

- Кел, ёлюкню жардан атайыкъ, – деди Къазан.

Экиси да, ёлюкню кётюрюп, къошну къатындагъы жардан атдыла да, жукъларгъа кетдиле.

Эрттенликде жашла биягъы аракъы ичерге олтурдула. Къазан ёлюкню киши кёрмезча асыраргъа кереклисин айтды. Ол мурат бла экиси да, жарны къатына барып, энишге къарадыла. Ёлюкден узакъ бармай, таш тёбе тура эди. Жашла энишге тюшдюле да, ёлюкню, ол тёбени къатына сюркеп, юсюне ташла атып, басдырдыла. Сора къошха кётюрюлюп, биягъыча, аракъы ичип, бу ишни юсюнден кишиге билдирмезге келишдиле.

Алай не жашырын иш да, эртте-кеч болса да, ачыкъ болмай къалмаучуду. Аняны анасы, аны излей, милициягъа барады да, милиционерле уа Искожда сутенёр къатынны табадыла. Андан а аз-аздан хар зат да ачыкъланады. Къазаннга он жылгъа сюд этиледи. Ол низамы къаты болгъан колонияда олтурлукъду.

Мени бу ишде сейир этдирген, жарсытхан да неди десегиз, Къазанны киши тохтатмагъаны. Анга шахаргъа, къошха элтген, артда къой излей келген жашланы ичинде  да: «Къой былай этме, айыплы ишди ол, бир палахха къалырса», – деген адам чыкъмады. Кёре тургъанлай тапсыз иш эте тургъанын, анга жакъ басханланы терсликлери андан аз тюйюлдю. Сансызлыкъдан уллу аманлыкъ жокъду, деп акъылман бошму айтханды?