КъМКъУ-ну стратегиялы проектлеринде илму-тинтиу ишле

  Россей  Федерацияны илму эм бийик билим бериу комиссиясы «Приоритет 2030» деген программагъа къатышхан учрежденияланы  тизмесин къабыл этгенди. Анга кёре, Россей Федерацияны къыркъ  тогъуз шахарындан жюз алты  университет грант къоллу болгъанды. Аланы хар бирине жюз миллионушар  сом берилгенди. Бу бийик  окъуу юйлени  жыйырма сегизи  Москвадан, онбири  уа –Санкт-Петербургдандыла. Программагъа Россейни бирси шахарларындан алтмыш  жети регион бийик окъуу юй киргенди,  аланы санында  Х.М.Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университет да барды. Аллай программагъа  кирген вузланы  тизмеси жыл сайын  жангыртыла турлукъду.

Билим бериуде  жангычылыкъланы юсюнден  бизге  социал-гуманитар  институтну  къарачай-малкъар филология кафедрасыны таматасы,  филология илмуланы доктору, профессор   Кетенчиланы Бахаутдинни жашы Мусса  тынгылы хапар айтханды.

                               Тюрлендиуле

 Бусагъатда КъМКъУ-ну  ректоруну къуллугъун толтургъан Юрий Камбулатович Альтудов айтханнга кёре, грантны ючден  экиси чакълы бири «Наука и университеты», къалгъаны уа  -«Цифровая  экономика РФ» деген миллет проектден ётдюрюлгенди.

Берилген  ахчаны токъсан проценти илму оборудование алыргъа, илму-излем эмда сынау-конструкторлукъ ишлени жалчытыргъа, илмуда тынгылы жетишимле болдургъан алимлеге бла аспирантлагъа , университетни устазларына бёлюнюрюкдю.

 Илму- тинтиу ишле КъМКъУ-ну стратегиялы проектлерин тамамлау бла байламлы бардырыллыкъдыла: «Сууланы игилендириу эмда жашил экономика», «Къабарты-Малкъар – курортланы эм туризмни жери: адамланы багъыуну эм аланы реабилитациялауну медицина туризмни жангы парадигмасы», «КъМКъУ- полимер аддитов технологияланы  айнытыуну интегратору», «Къабарты-Малкъарны эм Шимал- Кавказ макрорегионну экономикаларын айнытыугъа себеплик этген компетенция ара», «Эрмитаж- Кавказ».

  2021  жылда КъМКъУ грантны  иги  кесегин алгъанды. План  кёрюмдюле толтурулсала, проектлени тамамлау андан ары да бардырыллыкъды.

 Университетни айнытыуну планлары (университетде бийик эмда орталыкъ энчи билим алыу жаны бла 17000 чакълы адам окъуйду)  республикабызны  адам капиталын игилендириуге эм анга билеклик этерге деп жарашдырылгъандыла.

 Вузну билим бериу жаны бла ишини тюрлениую анда окъуп чыкъгъан студентлени хунерликлерин ачыкълау эм аланы ишге тохташдырыугъа  себеплик  этиу  бла байламлыды. Андан тышында, битеулю билим бериуню тохтаусуз системасын, илмуну коммерциализациялауну, тюрлю-тюрлю технологияланы экономикагъа  кийириуню,  технология эм социал предпринимательствону айнытыугъа себеп боллукъду.

 2015 жылдан башлап, Россей Федерацияны башха регионларындан абитуриентлени КъМКъУ-гъа сейирлери ёсгенди, 2020 жылда университетде РФ-ни  къыркъ субъектинден 2440 адам окъугъанды. Программа башланыр кезиуге къыралны башха регионларындан келип окъугъан студентлени саны жыйырма процентге жетерикди.

  Вуз бийик билим бериу жаны бла битеудуния рыногунда да кесини жерин тапханды. 2015-2020 жыллада  тыш къыраллы студентлени саны тёрт кереден иги да кёп болгъанды (тёрт жюзден бир минг жети жюзге дери). 2020 жылда стулдентлени  къыркъ къыралдан келип мында бийик билим алгъан эселе, планнга кёре, 2030 жылгъа ала 50 къыралны келечилери боллукъдула.

Билим бериуню экспортун тыш къыраллы студентлени санын жыйырма процентге жетдириу эм аланы социализациялау бла байламлыды. Андан тышында, быллай студентлени бек мажалларын бизни регионда ишге тохташдырыугъа умут да барды.

 Мындан ары къошакъ билим бериу жаны бла окъуучуланы усталыкъларын ёсдюрюуге уллу эс буруллукъду, аланы саны ёсе барлыкъды. Ол а регионну тынгылы айныууна себеплик этген кадрла бла жалчытыугъа болушлукъ этерикди.

                           Регион проектлеге къатышыу

  Мюлк комплексни, ишлеген эм окъугъан  адамланы санларын эсге алсакъ, университет Къабарты-Малкъарны бек уллу учрежденияларындан бириди. Ол регионнга аслам налог берген беш организацияны къауумуна киреди.

 Белгилисича, экономикада эм социал сферада уллу тюрлениуле бола барадыла. Университетни башчылары ол затны эсеплеп, вузну айнытыу концепцияны регионну социал-экономика жаны бла айныууна келишдиредиле. Университет адам капиталына энчи эс  бурады. Ол 2030 жылгъа  республиканы школларында окъуп бошагъанланы жетмиш беш проценти КъМКъУ-да  окъурла, ызы бла уа бизни регионда тынгылы ишчи жерле табарла деп умут этеди.  Университет кадрла хазырлау бла чекленип къаллыкъ тюйюлдю, жангы ишчи жерле хазырларыкъ, бизнесни айнытырыкъ алчы  адамланы ёсдюрлюкдю.

 Он жылны ичине университет 270000 чакълы специалист хазырларыкъды, аланы  республиканы мюлкюне келишген компетенциялары, предпринимательлик жаны бла ангылаулары боллукъду. Туризмни, санаторно-курорт жалчытыуну республикада угъай, саулай макрорегионда  да иги да тюрленирге кереги барыбызгъа да баямды. Аны себепли университет медицина туризмге бийик  квалификациялы кадрланы хазырлаугъа итинирикди, мында жетишимсизликни  кетерир ючюн. Университет профилактика медицинагъа, реабилитациялаугъа, курортологиягъа да  хазырларыкъды кадрланы: Къабарты-Малкъаргъа, саулай  макрорегионнга, ол санда Кавминводлагъа да.

 Бизни республикабыз  къысха заманны ичинде къырал башчыларыбызны болушлукълары бла битеулю  регион продуктну эки кереге кёбейтирге, жарлылыкъны иги да азайтыргъа борчланнганды. Ол жаны бла Къабарты-Малкъарны, Шимал Кавказны онглары аман тюйюлдюле, нек дегенде ала геостратегиялы жерге саналадыла.  Анга инновация технологияланы тынгылы хайырланыу да уллу себеп боллукъду. Университетни программасы республиканы айнытыуну стратегиясына келишеди. Вузну билим бериу,  илму эм социал-маданият онглары тынгылы хайырланылсала, республиканы адамларыны жашаулары игиге айланырыкъды.

                                   Илмуда болдуруллукъ жетишимле

 Университет илмугъа жангы кёзден къарап башлагъанды. Университет илму регионну баямлы социал-экономика проблемаларын тюзетиуге айланыпды.

     Бусагъатда университет медицина эм генетика, жалгъан интеллект, водород энергетика, экология, эл мюлкде карбон ызланы азайтыу  дегенча проектлени айныта барады. Бу затла бла байламлы   бизни  алимлерибиз  быллай организацияла бла бирге ишлейдиле:  Петр Великий атлы Санкт-Петербург  политехника  университет, ядерный тинтиулени Бирлешген институту, РАН-ны ядерный тинтиулени институту, швейцарлы илму-производство концерн «Медена», АО «Композит» (Роскосмос), РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасы, Къабарты-Малкъар къырал  аграр университет эм башхала. КъМКъУ консорциум халда  битеудуния магъанасы болгъан «ТаулаТех» деген илму-билим бериу ара бла байламлыкъла жюрютеди.

Илму  ишде университет кесини баш борчуна илмуда битеудуния  магъанасы болгъан жетишимлени айнытыуну, бютюнда жангы материалла бла байламлы, санайды. Ол регионну проблемаларын жалчытыуну, жангы технологияланы ёсдюрюуню  амалын къурарыкъды. Жангы материалла бла жашил технологияла бу тюрлю ишледе бек керек боллукъдула: Бахсан нейтрино обсерваториягъа  детекторла, водород отлукъну ташыуда хайырланыллыкъ композит материалла, жерге хата  келтирмеген семиртгичле, жангы тюрлю дарманлары, заранлы хансланы къурутуугъа  препаратла (быллай  хансла тауда да жайыла башлагъандыла) жарашдырыуда.

  Бюгюнлюкде Къабарты-Малкъарда  терек  бахчачылыкъ кенг жайылып барады. Аны  экономикагъа хайыры  болгъанлыкъгъа (къыралда ёсдюрюлген хар ючюнчю алма бизни республикаданды),  хатасы да барды: эл мюлк жерле бузулуп барадыла. Университет Шимал Кавказда бахчачылыкъ мюлкде карбонланы азайтыугъа уллу эс бурлукъду, анда углеродну бла метанны къурутуугъа мадарла излерикди, ол а экологияны игилендириуге себеплик этерикди.

                                    Ючюнчю  жаны 

  КъМКъУ социал-маданият жанына энчи эс бурады. Ол  производствогъа, технология эм социал предпринимательствогъа алчы технологияланы бла жангыртыуланы сингдириуге бар кючюн саллыкъды.

  КъМКъУ-ну айнытыуну программасы 2030 жылгъа деп жарашдырылгъанды. Анда Москва шахарны рынок прототипини Дизайн арасы бла ишлеу энчи чертиледи. Муну сылтауу  къоруулау  промышленность предприятияла бла байламлыкъланы тохташдырыудады, цифровой  университетни къураудады, проектни жалчытыуда къуралгъан технологияланы кенг жайыудады.

«Эрмитаж – Кавказ» деген проект саулай къырал магъаналы проектди, кеси да Къырал Эрмитажны  маданият, илму эмда билим бериу арасыды. Бу  проект бийик  билим берген учрежденияланы мурдорунда  бизни университетде биринчи болуп къуралгъанды. Аны  хайырындан  республикагъа келген туристлени саны иги да кёп  болур деген мурат барды.

Саулай алып айтханда, университетни 2030 жылгъа дери деп жарашдырылгъан айныу программасы КъМКъУ-ну  регионубузну айныу стратегиясына къошады. Экспертлени оюмларына кёре, бийик жетишимле болдурур ючюн, регионладагъы университетле драйверле болургъа, жер- жерлени  айнытыугъа себеплик этиуге  тийишлиди. Бизни  университетни программасы анга тынгылы   келишеди.