«Ушхуурну борчлу халда окъуна ашаргъа керексиз»

Алимле  эрттенлик , ингир азыкъ къаллай болургъа кереклисини юсюнден даулашханны къоймайдыла. Аны юсюнден врач Къойчуланы Шамил бла ушакъ этгенбиз.

- Шамил, жукъларны аллында  ашарыгъынг келсе, ауузланыргъа боллукъмуду? Бир-бирле тиширыулагъа эрттенлик азыкъ французлуладача болургъа керекди, дейдиле: кофе, джеми болгъан къалач эм кёгет суу. Эр кишилеге, ингилизледеча, зынтхы как, жумуртха неда эти бла къуймакъ, торт. Башхалагъа уа – не сюйсегиз ашагъыз, чекден оздурмай, дейдиле. Неге ийнанайыкъ?

- Эрттенлик эм ушхууур азыкъла бек магъаналылагъа саналадыла. Эрттенликде иги ишлейдиле аш орун да, чегиле да. Аш орун - артыкъда эрттенликде  жетиден тогъузгъа дери, аш орунну тюбюнде уллу без а тогъуздан онбирге  дери. Башхача айтсакъ, ол кезиуледе аш санны кючлендиреди ансы, жау болмайды.

Эрттенлик азыкъ углеводладан къуралыргъа эм татымлы болургъа керекди. Ала акъырын эрийдиле эм ол кезиуде адам тири болады, иги да ишлейди. Аллай углеводла артыкъда геркулесден, гречкадан, пиринчден эм будай жармадан этилген жукъа каклада кёп боладыла. Терк углеводла - акъ ётмек, къалачла, джемле, бал къалачла - аш орунда бек терк эрийдиле. Ала эрттен азыгъыгъыз болсала, бир кесекден дагъыда ауузланырыгъыгъыз келликди. Мыйы терк жаланда глюкозаны хайырланады. Андан сора къанда болгъан бал туз терк азаяды. Мыйы уа, энтта да татлы аш беригиз, дейди.

Глюкозаны артыгъы уа  жау болады. Бизни чархыбызгъа тап келишген аш углеводлары, белоклары кёп болгъан ашарыкъладыла. Семиз адамланы ашларында белокла кёп болсала игиди.

- Ушхууур а? Андан кесибизни тыйсакъ, субай боллукъ болурбуз?

-Ушхууурну  борчлу халда окъуна ашаргъа керексиз, игиси уа – жукълардан юч-тёрт сагъат алгъа. Ушхууур женгил, алай эсе да, татымлы болургъа керекди (жашил затла, хумужу эм чабакъ). Жукълардан алгъа ач болгъаныгъызны сезсегиз, ауузланмай къоймагъыз – аш орунугъуз къуру болса, жукъу аз эм къаугъалы боллукъду. Сёз ючюн, ётмек кесекни хумужу, жашил кырдыкла бла эм эки жумуртханы акъларындан этилген къуймакъ бла (сарылары

асыры калориялыдыла) ашагъыз.

-Эрттенликде къаллай затланы ашамазгъа керекди?

-Джем, татлы жемишле эм бал туз адамны чархында терк эрийдиле эм аш орунну тюбюндеги безни къыйнайдыла, ол а анга къажау инсулин чыгъарады. Ол кезиуде къанда болгъан бал туз бек терк азаяды, ол болумда уа биз, тирилирни орунуна мёхелленебиз, арыйбыз. Ушхууурда татымлы да, татлы да кёрюнюучю кертме, эрттенликге – осал ашды. Анда зыбыр клетчатка кёпдю, ол а аш орунну жумушакъ шытылы органларын тозуратады, банан да, татымлы эм татлы хурма да аллайладыла – жемишлени къурамлары аш орунну ишлеуюне чырмаулукъ этедиле.

- Хайырлы уа не ашладыла? Адамны  санына – чархына не зат келишеди эрттен бла?

-Эрттенлик азыкъ тюрлю-тюрлю какла болсала, саулукъгъа бек игиди, ушхууургъа уа иги тюйюлдюле, нек десегиз, аш орунда эриулери кёпге созуладыла да, аны ючюн. Алада клетчатка аз болады, туз бла бал туз а –кёп. Къыйматлары акъ ётмекничадыла. Андан эсе, эринмей, зынтхы неда гречка какны кесигиз биширсегиз игиди.

- Таулула ингирде эт ашайдыла, бек татыулусу уа – къакъланнган эт.

-Жукъларны аллында ашаргъа къакъланнган тууар, къой этле, алагъа не зат къошсагъыз да,иги тюйюлдюле. Къакъланнган эт терк эримеучю ашды, алай эсе, сизни чархыгъыз, солурну орунуна, кючюн аны эритирге  къоратырыкъды.

-Сарымсах, сохан эм кючлю битимле – аланы юслеринден а не зат айталлыкъсыз? Пандемияны кезиуюнде аланы аслам ашаргъа кюрешгенибиз тюзмюдю?

-Битеу кючлю битимле: чибижи, имбирь, сарымсах, сохан адамны чархында къанны саркъыуун терклендиредиле, санын тирилтедиле, ашха кёлюн ачадыла - эки сагъатдан сора дагъыда ашарыгъын келтиредиле. Туз адамны санында болгъан сууну кетермей тутады. Да сора, керекмиди бизге эрттенликге кёз тюплерибиз кёбейип чыгъыу?

Хау, пандемияны кезиуюнде уа сарымсах, сохан, имбирь, лимон иммуунитетни кючлендирирге болушурукъдула.

-Баям, биз глюкозаны мардасын билмейбиз.

-Адам глюкозалары не къадар кёп болгъан ашарыкъланы хайырлана эсе, семирир онгу да аллай бир кёп болады. Аны бла бирге татлы ашарыкълада ачытхыла бардыла – аладан къуралады аш орунда газ да. Аны хатасындан къарын кёбеди.  

Жууурт (йогурт) эрттенлик азыкъда кёп хайырланылады. Айран да, жууурт да хайырлы затладыла, жуууртну эрттенликде ач болуп тургъанлай ичсегиз, аны хайыры боллукъ тюйюлдю, нек дегенде, айран, жууурт, кефир (гыпы айран ) да алада болгъан лактобактериялары ючюн керекдиле эм багъалыдыла. Бизни аш орунубуз къуру болса уа, ол

бактерияланы эритип къоярыкъды. Стакан бла бир кефирни (гыпы айранны) неда жуууртну жукъларны аллында ичсегиз – саулугъугъузгъа жарарыкъды.

-Къыймаланы, сосискаланы юслеринден не зат айталлыкъсыз?

-Былай къарагъанда жаусуз кёрюннген колбасада эт бек аз болады, жау эм хайырсыз бурчакъ белокла уа кёп боладыла. Андан сора да, алада тузла, фосфатла, натрийни нитраты кёп болуучудула. Ол «татымлы» затны къууурулгъан, терилери болмагъан гогуш  неда тауукъ эт бла алышындырырыгъыз игиди неда башха жаусуз этле бла.

Хазыр ашарыкъла: бу ашарыкъла керти витаминлери эм микроэлементлери кетерилген ашарыкъладыла. Сёз ючюн, ала кальций бла байыкъландырылыргъа боллукъдула, алай эсе да, синтетикалы витаминле хайырланыладыла. Андан сора да, аланы ингредиентлерин пальма жауда къууурадыла.

-Жемиш къатханладан бла чертлеуюкледен этилген азыкъла уа витаминледен толу болурла?

-Кесигиз зынтхы къурмачдан бла иги жемиш къатханладан эм цукатладан (бал туз сууда биширилген эм тышлары бал туз суу бла жабылгъан жемишле) этген ашарыкъла бек хайырлыдыла. Полиэтилен орунлагъа салынып сатылгъанлары уа - терк окъуна мугут этип башлайдыла, сора адамны чархын ууландырлыкъ токсинле къураладыла.

- Жемиш сууланы саныбызны – чархыбызны кючлендиребиз деп алабыз, алай ол кертиси бла да алаймыды?

- Ач болгъанлай ичсегиз, ала аш орунну къозгъайдыла, суусундурадыла, къанда бал тузну кёбейтедиле. Жангы жемиш сууну ичерге сюе эсегиз, эрттенлик азыкъдан сора 1-1,5 сагъат озуп ичигиз.